________________
૧૫૭
બનવા પૂર્વેના ચરમ દેહપ્રમાણના ૨/૩ ભાગ જેટલાં કદ અને હદ તથા આકારમાં સંકોચાઈ જઇ (દેહના ૧/૩ ભાગમાં અવકાશ હાય છે એટલે તેટલા સકેાચ થઈ આત્મપ્રદેશે ૨/૩ ભાગ ઘન ચરમ દેહ પ્રમાણ રહે છે.) મુક્તિનિલય સિદ્ધ શીલા ઉપર લેાકાત્રે સદા સર્વદા-સાદિ-અનંત કાળ સુધી શાય સંકોચ વિસ્તાર વિના તેમ જ તસુભારના પણ ક્ષેત્રાંતર કે કંપન વિનાની પરમ સ્થિરાવસ્થામાં રહે છે. આવાં આ આત્મપ્રદેશ સ’સારી જીવાને દેહાકારે દેહપ્રમાણ રહેલાં છે. તે દેહ આત્મપ્રદેશ (જીવ) નું સ્વક્ષેત્ર કહેવાય. તે જ પ્રમાણે અગાઉ જોઇ ગયાં મુજબ ‘કયાં ?” પ્રશ્નના ઉત્તરમાં પર ક્ષેત્ર એટલે કે આકાશક્ષેત્ર (Location) આવે.
દ્રવ્ય અને ક્ષેત્ર પછીના ત્રીજા અને ચોથા ક્રમાંકમાં કાળ અને ભાવ આવે છે. વ્યવહારમાં દ્રશ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ ખેલાય છે. અર્થાત્ ત્રીજા ક્રમે કાળ અને ચોથા ક્રમે ભાવ એમ ખેલાય છે. વાસ્તવિક પ્રક્રિયા પ્રમાણે પહેલાં ભાવ અને પછી કાળ લેવાના છે. વ્યવહારમાં કાળને ભાવ પહેલાં મૂકવાનુ કારણ એ છે કે જીવને અનિત્યતા, નિત્યતાના શ્રમ રૂપે પરિણમેલ છે. બાકી તા કોઇપણ કરાતી ક્રિયામાં ૐ કાર્યોંમાં જો રસ, રૂચિ લાગણી, ભાવ હાય છે તેા તે ક્રિયામાં કે કામાં કટાળા આવતા નથી કે થાકોડો લાગતા નથી. દી” એવા કાળ પણ ચપટી વગાડતાં ક્ષણમાત્રમાં પૂરા થયેલ જણાય છે. એ આપણા સહુના સ્વાનુભવની વાત છે. સામાન્યતઃ સ્વાનુભવ એવા છે કે દુઃખના દહાડા લાંખા લાગે-વસમાલાગે અને સુખના સમય કયાં સરકી ગયાનીતી ગયા તેની ખબર પશુ ન પડે. એટલે વાસ્તવિકતામાં તે
