________________
૧૫૫
આકાશાસ્તિકાયની માફક જીવ પુદ્ગલદ્રવ્યની સાથેના નિર્દોષ સંબંધનું નિર્માણ સ્વપુરુષાર્થથી કરી પરમાત્મા બની શકે છે. તેનું જ નામ સર્વજ્ઞ તીર્થકર પરમાત્મ ભગવંતે પ્રરૂપેલ જૈન ધર્મ.
દ્રવ્ય અને ક્ષેત્રને સંબંધ દ્રવ્ય સાથે છે. જ્યારે કાળ અને ભાવને સંબંધ ગુણ–પર્યાય સાથે છે. દ્રવ્યના અવગાહનાની સીમા અર્થાત્ દ્રવ્યનું કદ એ દ્રવ્યનું વક્ષેત્ર છે, જે કેવડું?” પ્રશ્નને ઉત્તર છે. જ્યારે દ્રવ્યનું સ્થાન (Loca– ' tion) એ દ્રવ્યનું પર ક્ષેત્ર છે જે “કયાં ? પ્રશ્નને ઉત્તર છે. - આ ચાર સંયેગને દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-અને ભાવ એમ નિશ્ચિત ક્રમાંકમાં જ ઉલ્લેખ થાય છે તેનું ય આગવું મહત્વ અને રહસ્ય છે. “દ્રવ્ય” પ્રથમ કહ્યું. કારણ કે દ્રવ્ય અનાદિ અનંત, અનુત્પન, અવિનાશી, સ્વયંભૂ છે. આધારતત્ત્વ છે. આપણા વ્યવહારમાં પણ પ્રથમ “હું” છે. તે “હું” પણું એ દ્રવ્ય છે. તેમ સમ્મુખ આવનાર વ્યક્તિ કે પદાર્થની પ્રથમ ઓળખ “કે?” અને “શું ?” પ્રશ્નથી જ કરીએ છીએ અને પછી જ તેને કદ, સ્થાન, રૂપ, ગુણધમ, હાલત ઈત્યાદિની પૃછા કરીએ છીએ. પ્રથમ “હું” એ જીવ દ્રવ્ય-આત્મા છે. સામેના પદાર્થ વિષેને પહેલો પ્રશ્ન છે “તે શું છે. અને વ્યક્તિ માટે પ્રશ્ન છે “તે કેણ છે?” ઉભય પ્રશ્નના ઉત્તરમાં દ્રવ્ય છે.
દ્રવ્ય મૂળાધાર છે. દ્રવ્ય છે તે કંઈક (Something) છે અને તે “કંઈક કયાં છે? કયારથી છે? કેવું છે? આદિ પક્ષો ઉદભવે છે. નથી તે આ પ્રશ્નોને કોઈ સ્થાન જ નથી માટે જ દ્રવ્ય પ્રથમ ક્રમાંકે છે.
