________________
પાંચ કારણેા
૧૭
સર્વ ખલાસ ! એને કયા ચિતારા ચિતરી ગયા ? અને કયા કાળે એને આકાશમાં ઉતારી ?
અને હમણાં અણુએખ નીકળ્યા છે. અણુમાં અનંત શક્તિ કયાંથી આવી ? કોણે મૂકી ? કયારે મૂકી ? અને પ્રકાશની પ્રકાશક શક્તિ, તિમિરની અંધકારશક્તિ, વાયુની અદૃશ્ય ગતિવાહનશક્તિ કયાંથી આવી ? એ તે એના સ્વભાવ જ છે. જે વસ્તુના જેવા સ્વભાવ હાય છે તે પ્રમાણે તે વર્તે છે. સ્વભાવ જેવા હાય તેવા પદાર્થ નીપજે, તે પ્રમાણે વર્તે અને તે પ્રમાણે વિલય પામે. પર્વત સ્થિર જ રહે, વાયરો ચાલ્યા જ કરે, લાકડું ગમે તેટલું મોટું કે ભારે હાય પણ જળમાંએ ઉપર તરી આવે અને લેઢાના નાના ટુકડો હોય તેને પાણીમાં નાંખા તે તુરત તળિયે બેસી જાય. સમુદ્રમાં માજા આવ્યા જ કરે અને સરાવરનાં પાણી સ્થિર રહે. એમાં કાળનું કાંઈ કામ નથી. જેને જેવા સ્વભાવ છે તે પ્રમાણે તે વર્તે છે અને કોઈ વસ્તુના સ્વભાવ ફેરવવા પ્રયત્ન કરવા એ નકામા શક્તિવ્યય કરવા જેવું છે. માણસ, પશુ, પક્ષી, પ્રાણી કે વસ્તુ પોતપોતાના સ્વભાવ પ્રમાણે વર્તે છે. અને પ્રત્યેક ક્રિયા, બનાવ કે વર્તવાનું એક જ કારણ ‘સ્વભાવ' છે. એમાં ખાપડા કાળને શું લેવા-દેવા છે? એ હુજારો વરસ ટટળ્યા કરે તેા પણ વડના ઝાડ ઉપર કેરી ઉગાડી શકવાના નથી અને ગુલાબના છેડ ઉપર ચંપાનું ફૂલ પ્રકટ કરી શકે તેમ નથી. એ સૂર્યને ઠંડા પાડી શકે તેમ નથી અને બરફને ગરમ કરી શકે તેમ નથી. સર્વ વસ્તુઓ, સર્વ પ્રાણીઓ અને સર્વ હકીકતે પોતપોતાના સ્વભાવ પ્રમાણે થાય છે, બને છે અને જાય છે. આ સિવાય વિચારણા બતાવવી એ માત્ર વાણીવિલાસ છે. કાળવાદીએ રજૂ કરેલી આખી હકીકત આ દૃષ્ટિએ જોતાં ખાટી આડે રસ્તે દોરનારી માલૂમ પડશે. સ્વભાવ ન હોય તે કાળ નકામા થઈ જાય છે, એના પ્રયત્ન નિરર્થક બને છે અને એ સ્વયં અકિંચિત્કર બની જાય છે.
