________________
૧૩૬
જૈન દષ્ટિએ કર્મ તે મનુષ્યગતિનામ, જેના ઉદયથી પ્રાણીને તિર્યંચ તરીકે ઓળખીએ તે તિર્યંચગતિનામ અને જેના વિપાકને પરિણામે પ્રાણીને નારકીને નામે બોલાવીએ તે નરકગતિનામ. આ રીતે ચાર ગતિના મર્મ થાય છે.
૧. દેવગતિ નામકર્મ (૪૯) ૨. મનુષ્યગતિ નામકર્મ (૫૦) ૩. તિર્યંચગતિ નામકર્મ (૫૧) ૪. નરકગતિ નામકર્મ (૫૨).
તિર્યંચગતિને અંગે એટલું સ્પષ્ટ કરવાની જરૂર છે કે એમાં જનાવર, પશુ, પક્ષી, કીડા, માંકડ, માખી, વનસ્પતિ, પાણી, અગ્નિ આદિ ને સમાવેશ થાય છે. સંક્ષેપથી કહેવામાં આવે તે દેવ, મનુષ્ય અને નારકોને બાદ કરીએ તે બાકીના સર્વ સંસારી છે તિર્યંચગતિના કહેવાય છે. દરેક ગતિ પર્યાય સૂચવે છે. એક પર્યાયમાંથી બીજા પર્યાયે જવાનું થાય એટલે મનુષ્ય મટીને દેવ થાય કે જનાવર મટીને માણસ થાય, એ ગતિ છે, હિલચાલ છે, ચાલ છે. એટલે આ પ્રથમ પિડપ્રકૃતિને ગતિ કહેવામાં આવે છે. આ ગતિ પારિભાષિક શબ્દ છે અને જૈન ગ્રંથમાં ઉપરના અર્થમાં એને વારંવાર ઉપયોગ થાય છે. આપણી સામે હેમચંદ નામને માણસ ખડે છે. તે માણસ થયે એ ચાર ગતિમાંથી મનુષ્યગતિ નામકર્મનું ફળ સમજવું.
૨. જાતિનામ–એના પાંચ અવાંતર ભેદ છે. જાતિ એટલે ભેદસૂચક વર્ગ સમાનધમીઓને એક જાતિ નીચે મૂકાય. ઈન્દ્રિ પાંચ છે–સ્પર્શન, રસના, ઘાણ, ચક્ષુ અને શ્રોત્ર. આને અનુક્રમ
ધ્યાનમાં રાખે. જેને માત્ર એક સ્પર્શન ઈન્દ્રિય હેય તે એકે. દ્રિય કહેવાય. જેને સ્પર્શન અને રસના એમ બે ઇન્દ્રિયે હોય તે બેઈન્દ્રિય કહેવાય. જેને સ્પર્શન, રસના અને ઘાણ એમ ત્રણ ઈન્દ્રિયે હોય તે ત્રિઈન્દ્રિય કહેવાય. તેમ જ ચૌરિદ્રિયને સ્પર્શન,
