________________
જૈન દષ્ટિએ કરી મૂકવાનું કે સામાન ચડાવવાનું કામ કરનાર પિતાના કામમાં ધીમે ધીમે ઘણી પ્રવીણતા મેળવે છે. કામ કરવાથી કામ કરવામાં સરળતા, શીવ્રતા અને સચોટતા આવતી જાય છે. સુતાર કામ કરવા માંડે ત્યારે તેને લાકડાં ફાડતાં કે છેલતાં આવડે પણ પછી તે કરાંશીબંધ કામ કરતે થઈ જાય, તે કામિની બુદ્ધિ. મજૂરથી માંડીને મોટા ઈજનેર સુધી આ કાર્મિકી બુદ્ધિના દાખલા આપણે દરજે અનુભવીએ છીએ. દરજી ધીમે ધીમે કરીને જે જાતની હાથસીવણ કરે અને શીખાઉ દરજી તે માત્ર ટેભા દે એને તફાવત દેખી શકાય છે. એ જ પ્રમાણે મેતીના દાણા જેવા અક્ષર લખનાર શરૂઆતમાં તે લીટાં જ કાઢનાર હોય છે.
' પારિણામિની બુદ્ધિ(Ripe proficiency)- દીર્ઘકાળના અવલેકન-અનુભવને પરિણામે બુદ્ધિ પરિપકવ થાય, બીજાને દોરવણ આપવાની તાકાત-શક્તિ અને આવડત આવી જાય તે પારિણમિકી બુદ્ધિ. ઘણા વૃદ્ધ માણસે એટલી વિચારણાભરપૂર સલાહ આપી શકે છે કે એની અનુભવની લહરી પર અંદરથી પ્રશંસા થાય. “ઘરડાં ગાડાં વાળે' એ કહેવતની પાછળ આ પારિણમિકી બુદ્ધિ છે અને પરિણામિકી બુદ્ધિ માત્ર વૃદ્ધમાં જ હોય એમ સમજવાનું નથી. એ તે અવેલેકન, ગ્રહણ, પૃથક્કરણ અને સ્પષ્ટીકરણની શક્તિ પર આધાર રાખે છે.
આ ચારે પ્રકારની બુદ્ધિ કૃતનિશ્રિત ન હોવાથી અને એમાં અવગ્રહ, ઈહા, અવાય કે ધારણને કામ થતું ન હોવાથી એને મતિજ્ઞાનના અમૃતનિશ્રિત વિભાગમાં મૂકી છે. આ રીતે મતિજ્ઞાનના ૩૪૦ ભેદ થાય. મતિજ્ઞાનને કૃતજ્ઞાન સાથે સંબંધ
મતિજ્ઞાન કારણ છે. હવે પછી વિચારવાનું શ્રુતજ્ઞાન કાર્ય છે. મતિજ્ઞાન વર્તમાનને અવલંબે છે. શ્રુતજ્ઞાનને સંબંધ ભૂત તથા ભવિષ્ય સાથે પણ રહે છે. મતિજ્ઞાન શ્રતને પાલન કરનાર અને
