________________
કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ કહી શકાથ. અને બધા પર્યાયને બંધ થઈ શકતું નથી. આંખ વડે સામે પડેલ ઘડિયાળ જોયું. તેમાં દેખવા ઉપરાંત ઘડિયાળમાં સ્પર્શ, રસ, ગંધ વગેરે અનેક પર્યાયે છે એમને આંખ જાણી શકતી નથી. આંખની એ માટેની તાકાત પણ નથી. એવી જ રીતે સ્પશે. ન્દ્રિયથી ગરમ કળાને ગરમ જાણીએ કે રસેંદ્રિયથી કેરીને મીઠી જાણીએ કે નાકથી ચમેલી-મેગરાની ગંધ જાણીએ તે વખતે તે પ્રત્યેક દ્રવ્યના બીજા અનેક પર્યાને ઈન્દ્રિય જાણી શકતી નથી. મન પણ થડા પર્યાય જાણે છે, પણ એકીસાથે સંપૂર્ણ અને એ જાણી શકતું નથી. આ ઇન્દ્રિય કે મન દ્વારા થતું પર્યાયજ્ઞાન તેથી મર્યાદિત જ હોય છે. આ તફાવતને ઉપગ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનની વિચારણા વખતે થશે.
આવા પ્રકારનું મન કે ઈદ્રિય દ્વારા થતું પર્યાયજ્ઞાન બાર પ્રકારનું હોય છે. બહુગ્રાહી, અલપગ્રાહી, બહુવિધગ્રાહી, એકવિધગ્રાહી, ક્ષિપ્રગ્રાહી, અક્ષિપ્રગ્રાહી, અનિશ્રિતગ્રાહી, નિશ્રિતગ્રાહી, અસંદિગ્ધગ્રાહી, સંદિગ્ધગ્રાહી, ધ્રુવગ્રાહી, અધૂવગ્રાહી. આ બાર પ્રકારને જરા ખુલાસાથી સમજી લેવા પ્રયત્ન કરીએ. એ પ્રત્યેક પ્રકાર ઉપર જણાવેલા ૨૮ પ્રકારના મતિજ્ઞાનને લાગે એટલે કે એના અવગ્રહ, ઈહા, અવાય અને ધારણ થાય, એટલે ૨૮ને આરે ગુણતાં કુલ ૩૩૬ પ્રકાર થાય. તેમાં આગળ કહેવામાં આવતા અમૃતનિશ્ચિત મતિજ્ઞાનના ચાર ભેદ ભેળવતાં મતિજ્ઞાનના કુલ ૩૪૦ ભેદ થાય. હવે આ ૨૮ પ્રકારે થતાં મતિજ્ઞાનને અંગે પ્રત્યેકને . લાગતાં બાર બાર ભેદના પ્રકારે જાણી લઈએ. માનસનું આ આખું વિશ્લેષણ છે, પૃથક્કરણ છે, વિચાર કરવાથી સમજાઈ જાય તેવું છે. અને સમજ્યા પછી ખૂબ લહેર કરાવે તેવું છે. આપણે સદર બાર પ્રકારનું પ્રથમ સમજીએ.
બહુગ્રાહી–બહુ એટલે ઘણાં અથવા ઘણું. શબ્દને પ્રથમ લઈએ. એર ટ્રા ચાલતી હોય, તેમાં ફીડલ, હારમેનિયમ, દિલરૂબા, સિતાર, સારંગી, નરઘાં, વિણ વગેરે ચાલતાં હોય. તેમને કાન
