Page Text
________________
૧૨૪
પાતંજલયોગલક્ષણવિચારદ્વાત્રિશિકા/શ્લોક-૨૬ અહીં સાંખ્યદર્શનકાર કહે કે પુરુષ તો સદા એકરૂપ છે, તેથી સદા પોતાના સ્વરૂપમાં રહેનાર છે, આમ છતાં યોગીપુરુષો સાધના કરીને મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે તે યોગીપુરુષનું ચિત્ત નિરુદ્ધ થયેલું હોવાથી દ્રષ્ટા એવો પુરુષ સ્વરૂપમાં અવસ્થાનવાળો છે તેવું પ્રતીત થાય છે. વસ્તુતઃ પુરુષ સદા સ્વરૂપમાં અવસ્થાનવાળો છે, એ પ્રકારની સાંખ્યદર્શનકારની યુક્તિ બતાવીને તેમાં ગ્રંથકારશ્રી દોષ બતાવે છે –
નિત્વે ... રૂતિ ભાવ: I અને આ વિષયનું કાલ્પનિકપણું હોતે છતે ત્યારે દ્રષ્ટાનું સ્વરૂપમાં અવસ્થાન છે, એ પ્રકારના સૂત્રના વિષયનું કાલ્પનિકપણું હોતે છતે, ઘટાદિ વ્યવહારના વિષયના પણ તથાપણાની આપત્તિ હોતે છતેનકાલ્પનિકપણાની પ્રાપ્તિ હોતે છતે, શૂન્યવાદીના મતમાં પ્રવેશ થાય, એ પ્રકારનો ભાવ છે. ૨૬
જ પતિવ્યવહાવિષયસ્થાપિ અહીં પ થી એ સમુચ્ચય થાય છે કે “તતા દ્રષ્ટ સ્વરૂપવરસ્થાનમ્' એ પ્રકારના પાતંજલ યોગસૂત્રના વિષયનું તો કાલ્પનિકપણું છે, પરંતુ ઘટાદિ વ્યવહારના વિષયના પણ કાલ્પનિકપણાની આપત્તિ છે. ભાવાર્થ :સાંખ્યદર્શનકારના મત પ્રમાણે પુરુષ સત્વનિષ્ઠ અભિવ્યંગ્ય ચિતશક્તિનો વ્યંજક છે, એમ સ્વીકારવામાં પુરુષના ફૂટસ્થપણાની અસંગતિની યુક્તિઃ
શ્લોક-૧૬માં ગ્રંથકારશ્રીએ પાતંજલ મત પ્રમાણે બતાવ્યું તે રીતે, પુરુષમાં નિત્યોદિતા ચિત્શક્તિ છે અને સત્ત્વમાં અભિવ્યંગ્યા ચિત્શક્તિ છે, અને પુરુષની ચિતુશક્તિથી સત્ત્વમાં અભિવ્યંગ્ય એવી ચિશક્તિ અભિવ્યક્ત થાય છે.
આનાથી એ પ્રાપ્ત થાય છે કે પુરુષ સત્ત્વમાં રહેલ અભિવ્યંગ્ય ચિતુશક્તિનો અભિવ્યંજક છે=સત્ત્વમાં રહેલ ચિત્શક્તિની અભિવ્યક્તિનો જનક છે, તેથી પુરુષ કૂટનિત્ય છે, તેમ કહી શકાય નહિ; અને પુરુષને માનનાર સાંખ્યદર્શનકાર પુરુષને અકારણ અને અકાર્ય સ્વીકારીને પુરુષ કૂટસ્થનિત્ય છે, તેમ કહે છે. વળી પુરુષને સત્ત્વમાં રહેલ અભિવ્યંગ્ય એવી ચિતુશક્તિનો જનક પણ સ્વીકારે છે. એ બે વચનો પરસ્પર વિરોધી છે; અર્થાત્ પુરુષને અભિવ્યંજક સ્વીકારવાથી પુરુષ અભિવ્યક્તિનું કારણ છે, તેમ સિદ્ધ થાય છે, અને પુરુષને કૂટનિત્ય
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004671 |
| Book Title | Patanjalyoglakshanvichar Dvantrinshika |
| Original Sutra Author | Yashovijay Upadhyay |
| Author | Pravinchandra K Mota |
| Publisher | Gitarth Ganga |
| Publication Year | 2006 |
| Total Pages | 200 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati & Yoga |
| File Size | 8 MB |