________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
स०-कष आदिर्येषां ते कषादय:, तेषु - कषादिषु ( बहुव्रीहि: ) । विधिमनतिक्रम्य इति यथाविधि (अव्ययीभावः) ।
४६२
अर्थ:- कषादिषु = 'निमूलसमूलयोः कष:' ( ३ | ३ | ३४ ) इत्यादिषु सूत्रेषु यथाविधि अनुप्रयोगो भवति, यस्माद् धातोर्णमुल् प्रत्ययो विहितः स एवानुप्रयोक्तव्यः ।
उदा० - निमूलकाषं कषति । समूलकाषं कषति इत्यादिकमुदाहृतम् । आर्यभाषा-अर्थ- (कषादिषु) 'निमूलसमूलयोः कष:' ( ३ | ३ | ३४) इत्यादि सूत्रों में (यथाविधि ) जिस धातु से णमुल् का विधान किया गया है उस धातु का ही ( अनुप्रयोगः ) अनुप्रयोग करना चाहिये, अन्य का नहीं ।
- निमूलकाषं कषति । समूलकाषं कषति । अर्ध पूर्ववत् है ।
सिद्धि - (१) निमूलकाषं कषति । यहां निमूल उपपद 'कष्' धातु से 'णमुल्' प्रत्यय का विधान किया गया है, अतः 'कषति' का ही अनुप्रयोग होता है, 'छिनत्ति' आदि का नहीं ।
णमुल् -
उदा०
(२१) उपदंशस्तृतीयायाम् । ४७ । प०वि०-उपदंश: ५ ।१ तृतीयायाम् ७।१। अनु०-णमुल् इत्यनुवर्तते ।
अन्वयः-तृतीयायाम् उपदंशो धातोर्णमुल् । अर्थः-तृतीयान्ते उपपदे उपपूर्वाद् दंश्-धातोः परो णमुल् प्रत्ययो
भवति ।
उदा०-मूलकोपदंशं भुङ्क्ते । मूलकेनोपदंशं भुङ्क्ते । आर्द्रकोपदेशं भुङ्क्ते । आर्द्रकेणोपदंशं भुङ्क्ते ।
आर्यभाषा - अर्थ - (तृतीयायाम् ) तृतीयान्त शब्द उपपद होने पर (उपदंशः) उप-उपसर्गपूर्वक दंश् धातु से परे ( णमुल् ) णमुल् प्रत्यय होता है।
उदा०- - मूलकोपदंशं भुङ्क्ते । मूलकेनोपदंशं भुङ्क्ते । मूली से काट-काटकर रोटी खाता है। आर्द्रकोपदंशं भुङ्क्ते । आर्द्रकेणोपदंशं भुङ्क्ते । अदरक से काट-काटकर रोटी खाता है।
सिद्धि - (१) मूलकोपदंशम् । मूलक+टा+उपदंश् + णमुल् । मूलक+उपदंश्+अम् । मूलकोपदेशम्+सु। मूलकोपदंशम् ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
