________________
२२
भिक्षुन्यायकर्णिका
अक्ष शब्द इन्द्रिय और जीव दोनों का वाचक है। अक्ष- प्रतिगत अर्थात् इन्द्रिय और आत्मा द्वारा होने वाला ज्ञान प्रत्यक्ष है।
जो ज्ञान साक्षात् इन्द्रिय और आत्मा से नहीं होता, परोक्ष कहलाता है ।
वह
यथार्थ संयुक्त ज्ञान के जितने प्रकार हैं, प्रमाण के भी उतने ही प्रकार हैं। पर प्रधान रूप से उसके दो भेद हैंप्रत्यक्ष और परोक्ष ।
न्या. प्र. - प्रमाणं द्विविधं भवति — प्रत्यक्षमेकं परोक्षञ्चापरम् । प्रत्यक्षशब्दघटकस्यअक्ष शब्दस्य द्वावर्थौ स्तः । अक्षम् इन्द्रियम्, अक्षः जीवो वा । तत्र यदा अक्षशब्द इन्द्रिय वाचकः तदा अक्षं प्रतिगतम् - प्रत्यक्षम् " अत्यादयः क्रान्ताद्यर्थे द्वितीययेति समासः ।" अक्षशब्दस्य जीवपरत्वेऽपि एवमेव समासः । अत्र गत इतिपदस्यार्थो जातः, उत्पन्नो वेति बोध्यम् । एवञ्च इन्द्रियेण आत्मना च यद् ज्ञानं जायतेउत्पद्यते वा तदेव प्रत्यक्षम् ।
यद् ज्ञानम् अक्षेभ्यः इन्द्रियेभ्यः अक्षात् आत्मनो वा परतो भवति अर्थात् साक्षात् इन्द्रियेभ्यः आत्मनो वा न भवति तद्ज्ञानं परोक्षमित्युच्यते ।
इदमत्रावधेयम् — ज्ञानसाधनमिन्द्रियमिति लोकप्रसिद्धम् । पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि शब्दस्पर्शरूपरसगन्धग्राहकाणि प्रथितानि । तत्रेन्द्रियाणां ज्ञानोत्पत्तौ तु आत्मनोऽपेक्षा भवति, यतो हि जडानि इन्द्रियाणि ज्ञानोत्पत्तौ कथं समर्थानि भवेयुः ? चेतनस्यात्मनः
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
