Page Text
________________
TOCTC જ્ઞાનધારા CC0 કિંચિતમાત્ર ભી આહાર કરતા હૈ ઉસે ચાતુર્માસિક પ્રાયશ્ચિત્ત આતા હૈ. ઇસ સન્દર્ભ મેં ‘પજજોસવણ' આહાર કરતા હૈ ઉસે ચાતુર્માસિક પ્રાયશ્ચિત્ત આતા હૈ. ઇન સન્દર્ભ મેં ‘
પ સવણ' શબ્દ સમગ્ર વર્ષાવાસ કા સૂચક નહીં હો. કિસી દિન વિશેષ કા સૂચક હો સકતા હૈ, સમગ્ર વર્ષાકાલ કા નહીં. ક્યોંકિ સંપૂર્ણ વર્ષાવાસ મેં આહાર કા નિષેધ સમ્ભવ નહીં હૈ.
પુનઃ ભી કહા ગયા હૈ કિ જો ભિક્ષુ અપર્યુષણ કાલ મેં પર્યુષણ કરતા હૈ ઔર પર્યુષણ કાલ મેં પર્યુષણ નહીં કરતા હૈ, વહ દોષી હૈ (નિશીથ ૧૦/૪૩). ઇસ પ્રસંગ મેં ભી ઉસકા અર્થ એક દિન વિશેષ કરના હી અધિક ઉચિત પ્રતીત હોતા હૈ.
(૩) નિશીથ મેં પન્નોસવણ કા એક અર્થ વર્ષાવાસ કે લિએ સ્થિત હોના ભી હૈ. ઉસ મેં કહા હૈ કિ જો ભિક્ષુ વર્ષાવાસ કે લિએ સ્થિત (વાસાવાસ પોસવિયીસ) હો કર ક્રિ ગ્રામાનુગ્રામ વિચરણ કરતા હૈ વહ દોષ કા સેવન કરતા હૈ. ઐસા લગતા હૈ કિ પર્યુષણ વર્ષાવાસ કે લિએ એક સ્થાન પર સ્થિત હો જાને કા એક દિન વિશેષ થા જિસ દિન શ્રમણ સંઘ કો ઉપવાસપૂર્વક કેશલોચ, વાર્ષિક પ્રતિક્રમણ (સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ) ઔર પોસવણકલ્પ (વર્ષાવાસ કે નિયમો કા પાઠ કરના હોતા થા.
પર્યુષણ (સંવત્સરી) પર્વ કબ ઔર ક્યોં ?
પ્રાચીન ગ્રંથોં વિશેષ રૂપ સે કલ્પસૂત્ર એવં નિશીથ કે દેખને સે યહ સ્પષ્ટ હોતા હૈ કિ પર્યુષણ મૂલતઃ વર્ષાવાસ કી સ્થાપના કા પર્વ થા. યહ વર્ષાવાસ કી સ્થાપના કે દિન મનાયા જાતા થા. ઉપવાસ, કેશલોચ, સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ એવં પ્રાયશ્ચિત્ત, ક્ષમાયાચના (કષાયોપશમન) ઔર પજજો સવણાક ૫ (પર્યુષણ-કલ્પ–કલ્પસૂત્ર) કા પારાયણ ઉસ દિન કે આવશ્યક કર્તવ્ય છે. ઇસ પ્રકાર પર્યુષણ એકદિવસીય પર્વ થાય. યદ્યપિ નિશીથચૂર્ણિ કે અનુસાર પર્યુષણ પર્વ કે અવસર પર તેલા (અષ્ટમ ભક્ત) કરના આવશ્યક થા. ઉસ મેં સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ હૈ કિ ‘પોસવણાએ અમ ન કરેઈ તો ચઉગુરુ', અર્થાત્ જો સાધુ પર્યુષણ કે અવસર પર તેલા નહીં કરતા હૈ તો ઉસ કે ગુરુ ચાતુર્માસિક પ્રાયશ્ચિત્ત આતા હૈ. ઇસકા અર્થ કિ પર્યુષણ કિ આરાધના કા પ્રારભ ઉસ દિન કે પૂર્વ ભી
- ૧૩૯ :
TOCTC જ્ઞાનધારા CS1C6 હો જાતા થા. ઉસ મેં ઉલ્લેખ હૈ કિ ચાતુર્માસિક પૂર્ણિમા એવં પર્યુષણ કે અવસર પર દેવતાગણ નન્દીશ્વર દ્વીપ મેં જાકર અષ્ટાબ્દિક મહોત્સવ મનાયા કરતે હૈ. દિગમ્બર પરમ્પરા મેં આજ ભી આષાઢ, કાર્તિક ઔર ફાલ્ગન કી પૂર્ણિમા (ચાતુર્માસિક પૂર્ણિમા) કે પૂર્વ અષ્ટાબ્લિકા પર્વ મનાને કી પ્રથા હૈ. લગભગ આઠવી શતાબ્દી સે દિગમ્બર સાહિત્ય મેં ઇસ કે ઉલ્લેખ મિલતે હૈ. પ્રાચીનકાલ મેં પર્યુષણ આષાઢ પૂર્ણિમા કો માનાયા જાતા થા ઔર ઉસ કે સાથ હી અટાન્ટિક મહોત્સવ ભી હોતા થા. હો સકતા હૈ કિ બાદ મેં જબ પર્યુષણ ભાદ્રશુક્લ ચતુર્થી/પંચમી કો મનાયા જાને લગા તો ઉસ કે સાથ ભી અટ-દિવસ જુડે રહે ઔર ઇસ પ્રકાર વહ અષ્ટ-દિવસીય પર્વ બન ગયા.
વર્તમાન મેં પર્યુષણ પર્વ કા સબસે મહત્ત્વપૂર્ણ દિન સંવત્સરી પર્વ માના જાતા હૈ. સમવાયાંગ કે અનુસાર આષાઢ પૂર્ણિમા સે એક માસ ઔર બીસ રાત્રિ પશ્ચાત્ અર્થાત્ ભાદ્રપદ શુકલ પંચમી કો પર્યુષણ-સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ કર લેના ચાહિએ. નિશીથ કે અનુસાર પચાસવ રાત્રિ કા ઉલ્લંઘન નહીં કરના ચાહિ. ઉપવાસપૂર્વક સાંવત્સરિક પ્રતિકશ્રણ કરના યહ શ્રમણ કા આવશ્યક કર્તવ્ય તો થા હી, લેકિન નિશીથચૂર્ણિ મેં ઉદયન ઔર ચડપ્રદ્યોત કે આખ્યાન સે ઐસા લગતા હૈ કિ વહ ગૃહસ્થ કે લિએ ભી અપરિહાર્ય થા. લેક્નિ મૂલ પ્રશ્ન યહ હૈ કિ યહ સાંવત્સરિક પર્વ કબ કિયા જાય ? સાંવત્સરિક પર્વ કે દિન સમગ્ર વર્ષ કે અપરાધોં ઔર ભૂલોં કા પ્રતિકમ્રણ કરના હોતા હૈ, અતઃ ઇસકા સમય વર્ષાન્ત હી હોના ચાહિયે. પ્રાચીન પરમ્પરા કે અનુસાર આષાઢ પૂર્ણિમા કો વર્ષ કા અન્તિમ દિન માના જાતા થા. શ્રાવણ વદી પ્રતિપદા સે નવ વર્ષ કા આરમ્ભ હોતા થા. ભાદ્રશુક્લ ચતુર્થી યા પંચમી કો કિસી ભી પરમ્પરા (શાસ્ત્ર) કે અનુસાર પર્વ કા અને નહીં હોતા. અત: ભાદ્રશુકલ પંચમી કો સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ કી વર્તમાન પરમ્પરા સમુચિત પ્રતીત નહીં હોતી. પ્રાચીન આગમાં મેં જો દેવસિક, રાત્રિક, પાક્ષિક, ચાતુર્માસિક ઔર સાંવત્સરિક પ્રતિક્રમણ કા ઉલ્લેખ હૈ ઉનકો દેખને સે ઐસા લગતા હૈ કિ ઉસ અવધિ કે પૂર્ણ હોને પર હી તત્ સમ્બન્ધી પ્રતિક્રમણ (આલોચના) કિયા જાતા થા. જિસ પ્રકાર આજ ભી દિન કી સમાપ્તિ પર દેવસિક, પક્ષ કી સમાપ્તિ પર પાક્ષિક, ચાતુર્માસિક કી સમાપ્તિ
૧૪૦
| SR No. | 034385 |
| Book Title | Gyandhara |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Gunvant Barvalia |
| Publisher | Arham Spiritual Centre |
| Publication Year | 2014 |
| Total Pages | 137 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 2 MB |