________________ ઇતિહાસનું ભેદી પાનું હવે નવી ભૂલ ન થઈ પડે તે માટે ભૂતકાળની વીતી ગયેલી ઘટનાઓમાંથી બોધપાઠ લેવા માટે અનેક ભેજાઓએ ચીલાચાલુ ચિંતને વિમળાં મૂકીને શંકાની નજરે કેટલુંક વિચારવું તે જોઈએ જ. ગાંધીજીના જીવનને આરંભનું, મધ્યનું અને અંતનું એમ ત્રણ તબક્કામાં આપણે વહેંચી નાંખીએ તે એમ કહી શકાય કે આરંભકાળમાં ગાંધીજી આર્યાવર્તની સંસ્કૃતિના પુરસ્કર્તા હતા; એટલું જ નહિ પરંતુ એનાં ગૌરવોની રજૂઆતમાં અને એ સંસ્કૃતિને ખતમ કરવા માટે કમ્મર કસતા સુધારકે સામે નીડરપણે જંગે ચડ્યા હતા. આ વાતની યથાર્થતા એમનું “હિંદ-સ્વરાજ' પુસ્તક વાંચવાથી સમજાઈ જશે. આ પુસ્તકમાં તેમણે આપણી પ્રાચીન પરંપરાઓને ખૂબ વખાણી છે; જાણે કે તેને માથે લઈને તેઓ નમ્રતા હોય એવો આભાસ એ વાચનમાંથી ઉદ્ભવે છે. આથી એમના જીવનના આ પ્રથમ તબકકાને મહદંશે હું સમજણને” તબક્કો કહું છું. પરંતુ બીજો તબક્કો તો આર્યાવર્તની સંસ્કૃતિને માટે ખૂબ જ ગંભીર અને જીવલેણ ફટકે મારનાર અજાણપણે બન્યું હોય તેમ લાગે છે. ભારે કુટિલનીતિ ધરાવતા અંગ્રેજો માટે મારી એવી સમજ છે કે વિશ્વમાત્રમાં અ-ગૌર વર્ણોની પ્રજાઓને અને અ-ઈસાઈ ધમેને તેઓ રહેવા જ દેવા માંગતા નથી. ક્યાંક અતિ ઘાતકી યુદ્ધો કરીને તેમણે તે દેશની પ્રજા અને તેના ધર્મોને નાશ કર્યો છે તે કયાંક સંસ્કૃતિને નાશ કરવા દ્વારા પ્રજાને નાશ કર્યો છે. હિન્દુસ્તાનમાં સંસ્કૃતિના દ્વારા પ્રજાનાશને કાર્યક્રમ અમલમાં મૂકવો છે. ઈ. સ. 1857 સુધી ખૂનરેજી બોલાવીને હિન્દુસ્તાનની બળવાન પ્રજાને કચ્ચરઘાણ વાળે અને ત્યાર બાદ પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિનું શિક્ષણ ફેલાવીને સંસ્કૃતિનાથને અઘેર કાર્યક્રમ શરૂ કર્યો.
