________________ બૌદ્ધ ધર્મ નલન્દને અપાશે.—ગયા પાસે નાલન્દનો વિશાળ અપાસરો ને એક વિદ્યામંદિર હતું. એ જોઈને મધ્યયુગના સૂરોપના બ્રિતિ મઠ (આખીઓ) અને મહા વિદ્યાલય યાદ આવે છે. બોક્કમતની 18 શાખાઓના દશ હજાર જતી અને નવા શિષ્ય અહિં ધર્મવિવા, તત્વજ્ઞાન, કાયદા, વિદ્યા, વિશેષ કરીને વૈદ્યકવિદ્યા ભણતા હતા, અને ભક્તિ કરતા હતા. ઉદાર રાજાઓની તરફથી ભેજન મળતું તથી તેઓ વિદ્યા ભણી ત્યાં નિરાંતિ રહેતા. બૌદ્ધધર્મના આ મુખ્ય આશ્રમ પરથી પુરા મળે છે કે તે ધર્મ હિંદના બે વિરોધી માર્ગમાંને એક હતો. એક વેળા ટુંક મુદતમાં (સુમારે ઈ. સ. ૬૪૦માં) બોજ માર્ગના શત્રુઓએ ત્રણવાર એ મઠનો નાશ કર્યો હતો. બ્રાહ્મણ ધર્મો જય, ઈ. સ. 700 થી ૯૦૦ઈ. સ. 700 થી 900 ની વચ્ચે બ્રાહ્મણ ધર્મમાં સુધારો કરનારા ઘણું થઈ ગયા. 800 વર્ષ પછી તિ બ્રાહ્મણ ધર્મ ધીમે ધીમે જેર પર આવ્યો. ધર્મશોધક એટલે સુધારે કરનારા બ્રાહ્મણોની ઉશ્કેરણ થી થયેલા ઉપદ્રવનું ઝાઝું જ્ઞાન કહાણુઓ ઉપરથી મળે છે. ઠામ ઠામ ને પીડા કરવામાં આવતી તે પણ તેથી બુદ્ધ ધર્મની પડતી થઈ નથી; એ પડતી તો કંઈક ભાગે એ ધર્મ જીર્ણ ( જૂન) થવાથી તથા કઈ ભાગે ધર્મસંબંધી નવા વિચારે ઉત્પન્ન થવાથી થઈ છે. તરવારથી સામાન્ય રીતે એ ધર્મને દબાવી દીધેલ હોય એમ લાગતું નથી. દશમા સેકામાં કાશમીર અને ઓઢીઆ (ઓરિસ્સા) જેવાં સરહદનાં રાજ્ય એ ધર્મને વળગી રહ્યાં હતાં; અને મુસલમાનો પૂરેપૂરા આ ભૂમિમાં આવ્યા તે પહેલાં કે તેને માને લગભગ મૂકી દીધા. દેશનિકાલ થયેલ બોદુ ધર્મ, ઈ. સ. ૮૦૦પાછલાં એક હજાર વર્ષમાં બિાદમાર્ગને હિંદી જન્મભૂમિમાંથી કાઢી મૂકે છે; તપણુ પોતાના વતનમાં તેને જે ફતહ મળી તેથી વધારે મિટી ફતેહ તેણે પરમુલકમાં મેળવી છે. માણસ જાતના લગભગ અર્ક ભાગને માટે તેણે અક્ષરવિદ્યા અને ધર્મ એ બે વાનાં ઉત્પન્ન કર્યા, અને આરંભમાં ખ્રિસ્તિ ધર્મ ઉપર તેણે જે અસર કરી તેને લીધે તેણે માણસ જાતના
