________________ દિસત્તાપદ્ધતિને વહિવટ. ર૩ અંગાળાની દીવાની મળી, ૧૭૫-કલાઈવ કલકત્તેથી ઝટ - લાહાબાદ ગયો, અને ત્યાં લગભગ ઉત્તર તરફના અબૅહિંદનું ભવિષ્ય ધ્યાનું રાજ્ય નવાબ વજીરને પાછું આપ્યું. અલાહબાદ અને કોરા એ પ્રાંતો પાદશાહ આલમને દીધા. એ બે પ્રતિામાં આબના વધારે મોટા ભાગનો સમાવેશ થાય છે. પાદશાહે પોતાની તરફથી કંપનીને બંગાળા, બિહાર અને સિાની દીવાની એટલે વસૂલાત ખાતાનો કારભાર સોંપ્યો, અને ઉત્તર સિરકારની જમાબંદીનો અધિકાર આપ્યો. હજી મુર્શીદાબાદમાં ઢગલા જેવો નવાબ રહ્યા હતા તેને દરસાલ 6,00,000 પાંડ અંગ્રેજ તરફી મળતા. એથી અર્ધી રકમ એટલે 3,00,000 પડ બંગાલા, બિહાર અને ઓરિસ્સાની ખંડણી દાખલ પાદશાહને આપવામાં આવતા. એ પ્રમાણે દ્વિરાજ સત્તા પદ્ધતિ ચાલીએ રીતિ પ્રમાણે અંગ્રેજે તમામ ઉપજ ઊઘરાવી લશ્કરનો ખર્ચ માથે રાખ્યો, અને ફોજદારી ગુનો કરનારને સજા કરવાનો અધિકાર નવાબને હાથ રહ્યો. હિંદની બોલીમાં કંપનીને દીવાન કહે અને નવાબને નિજામ કહે. વહીવટમાં ઉપજ વસૂલ કરનારા અમલદારો સાત વરસ (1765- 1772) લગી દેશી હતા. નિકો સંબંધી કલાઈ કરેલી નવી વ્યવસ્થા, ૧૭-પનીના નેકરોની નવી વ્યવસ્થા કરી એ કલાઈવનું બીજું મોટું કામ હતું. એ સમયનો સામાન્ય બિગાડ મુલ્કી અને લશ્કરી તમામ અધિકારીઓને લાગેલો હતો. તેમનો કાયદેસર પગાર જુજ હોવાથી ગુજરાન ચલાવવાને ખીલકુલ પૂરતો ન હતો. પણ ખાનગી વેપાર વડે અને દેશી રાખ્યો નથી બક્ષિસ લઈ તેમાં ઉમરે કરવાની તેમને રજા હતી. એ વધારો વખતે બાંધેલા મુસારોથી સેગણો થતા. મુકી અધિકારીઓ સં૫ કરી સામા થયા અને બસે લશ્કરી અમલદારોએ ખરેખર બળ કર્યો તેમ છતાં કલાઈવે એ બાબતમાં પોતાનો સુધારો અમલમાં આ . ખાનગી વેપાર કરવાની અને નજરાણાં લેવાની મના કરી અને તેઓના પગારમાં વાજબી વધારે મીઠાના ઈજારામાંથી કરી આપ્યો. દ્વિસત્તાપદ્ધતિનો વહીવટ, ૧૭૭-૭૨લૉર્ડ કલાઈવ 1760
