________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ કરી રહ્યો હતો. આમ ધીરેધીરે આગળ વધતાં નેવું દિવસમાં રાજા હર્ષ, કુમાર તથા તેમની સાથમાં કૂચ કરતા લેકે કનોજ આવી પહોંચ્યા અને ઇ.સ. ૬૪૯ના ફેબ્રુઆરી કે માર્ચમાં તેમણે ત્યાં મુકામ કર્યો. ત્યાં સમ્રાટ હર્ષને કૂચ દરમિયાનના તેના સાથી કામરૂપના રાજા કુમારે તથા લગ્નસંબંધથી તેના સંબંધી થયેલા પશ્ચિમ હિંદમાં આવેલા વલ્લભીના રાજાએ તથા બીજા અઢાર ખંડિયા રાજાઓએ જાહેર સત્કાર કર્યો. એ સત્કારની વિધિમાં ચાર હજાર વિદ્વાન બૌદ્ધ સાધુઓ સામેલ હતા. એ સાધુઓમાં બિહારમાંના નાલંદા મઠના એક હજાર સાધુઓ તેમજ ત્રણ હજાર જૈન તથા બીજા સનાતની બ્રાહ્મણે પણ હતા.
આ સ્થળે આકર્ષણનાં કેંદ્ર ખાસ આ પ્રસંગ માટે ગંગાના કિનારો ઉપર ઊભો કરેલો મેટો મઠ અને મંદિર હતાં. અહીં એકસો ફીટ
ઊંચા મિનારામાં રાજા જેટલા કદની બુદ્ધની વિધિઓ સોનાની પ્રતિમા રાખવામાં આવી હતી. એના
' જેવી જ પણ એથી નાની ત્રણ ફીટ ઊંચી એક પ્રતિમાને રોજ દબદબાભર્યો વરઘોડો કાઢવામાં આવતું. તેના સાથમાં વીસ રાજાઓ અને ત્રણસો હાથીની સવારી કાઢવામાં આવતી હતી. મૂર્તિ પરનું છત્ર ચક્રને વેષ ધારણ કરી હર્ષ પિતે ધરતો, જ્યારે બધા હાજર રહેલા રાજાઓમાં સૌથી વધારે અગત્યનું સ્થાન ભોગવતો તેને મિત્ર રાજા કુમાર બ્રહ્માનો વેશ ધારણ કરતો અને સફેદ ચમરી ઉરાડવાનું માન તેને મળતું. આમ સરઘસમાં ફરતો સમ્રાટ ચેમેર મોતી, સોનાનાં ફૂલ, અને બીજાં કિંમતી દ્રવ્યો બુદ્ધ, ધર્મ અને સંઘ એ ત્રણ રત્નોના માનમાં વેરતા. પછી આ પ્રસંગે સ્નાનને માટે ખાસ તૈયાર કરેલી વેદી આગળ મૂર્તિને પિતાને હાથે સ્નાન કરાવી, પોતાના ખભા પર ઊંચકી પશ્ચિમ મિનારા આગળ લઈ જતો અને ત્યાં તેને રત્નજડિત હજારે રેશમી વસ્ત્રો ચઢાવતો. ભજન પછી અગાઉ વર્ણવી ગયા છીએ એવો એક તરફી જાહેર શાસ્ત્રાર્થ રાખવામાં આવે, અને સાંજે એક માઈલ દૂર આવેલી પિતાની “ચલ–શિબિરે’ સમ્રાટ
