________________
- હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ
હર્ષે નવા મુલકો જીતવાની પદ્ધતિસર યોજનાને હર્ષની નવા મુલકે અમલ કરવામાં પિતાનાં અસાધારણ કુશળતા છતવાની યેજના અને શક્તિને કામે લગાડ્યાં. આખા હિંદને
એક છત્ર નીચે લાવવાનો તેનો ઈરાદાપૂર્વક હેતુ હતો. એની કારકિર્દી ને એ તબક્કે તેની પાસે ૫,૦૦૦ હાથી, ૨૦,૦૦૦ જોડેસવાર અને ૫૦,૦૦૦ પાયદળનું લશ્કરી બળ હતું. પ્રાચીન પ્રણાલી અનુસાર પદ્ધતિસર વ્યવસ્થિત થયેલી ચતુરંગિણી સેનાનું ચોથું અંગરથ” ગણાતા, પણ હવે એ અંગને નકામા ગણી કાઢ્યા હોય એમ જણાય છે, જોકે તે સમયે પણ દેશના કેટલાક ભાગોમાં તેનો ઉપયોગ થઈ રહ્યો હતો.
આવી જંગમ મહા સેના સાથે હર્ષ આખા ઉત્તર હિંદ પર ફરી વળે. તેના સમકાલીન ચીની યાત્રીની રસીલી વાણીમાં તેની સામા
થનાર બધાને વશ કરતો તે પૂર્વથી પશ્ચિમ પાંચ વર્ષને વિચહ સુધી ગયો; તેના હાથી પર માંડેલાં જીન માંડયાં
ને માંડયાં રહ્યાં અને યોદ્ધાઓનાં માથાં પરથી શિરપ એ સમય દરમિયાન કદીએ ઊતર્યા નહોતા. સાડા પાંચ વર્ષને અંતે વાયવ્યના પ્રાંતિ અને ઘણું કરીને બંગાળાના મોટા ભાગની જીત પૂરી થઈ હતી, અને તેનું લશ્કરી બળ એટલું બધું વધી ગયું હતું, કે તે રણભૂમિ પર ૬૦,૦૦૦ યુદ્ધના હાથી તથા ૧૦૦,૦૦૦ ઘોડેસવારનું લશ્કર મૂકી શકે એમ હતું. પછીથી એણે પાંત્રીસ વર્ષ સુખે રાજ્ય કર્યું અને એ સમય દરમિયાન તેની ઉત્કટ શક્તિનો ઉપયોગ તેણે પોતાના વિશાળ મુલકને વહીવટ કરવામાં કર્યો. બંગાળાના ઉપસાગરને કિનારે આવેલા ગંજાબના ખડતલ વતનીઓ પરનો હમલે એ તેની છેલ્લી નેંધાયેલી ચઢાઈ છે અને તે ઈ.સ. ૬૪૩માં થઈ હતી.
એની જય પરંપરાની લાંબી કારકિર્દી એક નિષ્ફળતાથી ખંડિત થયેલી છે. ચૌલુક્ય વંશનો મોટામાં મોટો પુરુષ પુલકેશી બીજે,
