________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ પણ અનિતિએ મેળવેલું ધન ભોગવવા એ ઝાઝું જીવ્યો નહિ. એ વર્ષ પૂરું થતાં પહેલાં તો એ મરી ગયો અને તેના મરણકાળે
ગાજવીજના તોફાન સાથે કરાની વૃષ્ટિ થઈ, મિહિરગુલનું ઘર અંધકાર બધે વ્યાપી ગયે, પૃથ્વી કંપી મરણ ઊઠી અને ભયકર ઉલ્કાપાત મચી રહ્યો. અને
સાધુઓ દયાળુભાવે બોલી ઊઠ્યા કે “અસંખ્ય લોકોના વધને તેમજ બૌદ્ધ ધર્મને ઉથાપવાને કારણે તે અંધતમ નર્કમાં પડ્યો છે જ્યાં તે કર્મની ઘટમાળમાં અનંત યુગો સુધી રહેશે.” આવી રીતે આ જુલમગારને આ લોકમાં નહિ તો પરલોકમાં તેનાં ભૂંડાં કૃત્યોને યોગ્ય બદલો મળ્યો. તેના મરણની સાલ ચોકકસપણે જણાઈ નથી, પણ એ બનાવ ઈ.સ. ની ૫૪રની આસપાસમાં અને હ્યુએન્સાંગ તેની યાત્રાએ નીકળ્યો તે પહેલાં બરાબર એક સૈકાના સમયમાં બન્યો હશે. તેના મરણ સમયે થયેલા ઉત્પાતની લોકકથા બૌદ્ધોના તેના તરફના તીવ્ર વિરોધને કારણે બહુ ઝડપી પ્રસાર પામી, છતાં તેની જંગલી કરતાની પડેલી ઊંડી છાપની તે ભારપૂર્વક શાખ પૂરે છે. પર્વતની ધારે પરથી નીચેની ઊંડી ખોમાં હાથીઓને ગબડાવી દેવામાં તેને એક પ્રકારનો રાક્ષસી આનંદ મળતો હતો એવી માન્યતાવાળી કાશ્મીરની વાતોથી તેને વધારે ટેકે મળે છે.
મિહિરગુલના જુલમમાંથી મુક્તિ મેળવવા માટે રચાયેલા મનાતા મિત્રસંઘમાં આગળ પડતો ભાગ લેનારા તરીકે જેનો ઉલ્લેખ કરવામાં
આવ્યો છે તે મધ્ય હિંદના રાજા યશોધર્માની ચરોધમાં માહિતી આપણને માત્ર ત્રણ શિલાલેખો પરથી
મળે છે. હ્યુએન્સાંગ તેને વિષે કાંઈ ઉલ્લેખ કરતો નથી. તે તે હુન પરના વિજયનો બધે યશ મગધના રાજા બાલાદિત્યને આપે છે, પણ તે યથાર્થ નથી. પરદેશી આક્રમણકારીઓના પરાજયની યાદગીરી કાયમ રાખનારા લેખોવાળા બે કીર્તિસ્થંભ યશોધર્માએ ઊભા કર્યા. એ લેખોમાં ગુપ્ત અને હુનેએ નહિ જીતેલા
