________________
૩૭
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય (ચાલુ) અને સફેદ હુ નો સમયમાં એને નિર્માણકાલ હશે એમ માનવાનું વલણ બતાવે છે.
અઢાર પુરાણોમાંના સૌથી જૂના પુરાણો પૈકીનું “વાયુપુરાણ તેના હાલના રૂપમાં ચોથા સૈકાના પહેલા અર્ધ ભાગમાં નિર્માણ થયું હશે એ સાફ નિર્ણય થઈ શકે એમ છે; અને આપણે હાલ જે મનુસ્મૃતિથી પરિચિત છીએ તે પણ ગુપ્તયુગની શરૂઆતમાં જ મૂકી શકાય એમ છે. આથી વધારે વિગતોમાં ઊતરી સંસ્કૃત સાહિત્યના ઇતિહાસકારના પ્રદેશમાં બળજબરીએ પ્રવેશ ન કરતાં પ્રો. ભાંડારકરની ટીકાનું અવતરણ આપવું બસ છે. તે કહે છે કે “એ વ્યાપક સાહિત્ય
સર્જનપ્રેરણા” રૂપી વિશિષ્ટ લક્ષણવાળે યુગ હતો અને તેની અસર કાવ્યકૃતિઓમાં તેમજ સ્મૃતિગ્રંથો અને સાહિત્યની બીજા પ્રકારની કૃતિઓ પર પણ જોવામાં આવે છે.”
ગણિત અને જ્યોતિર્વિજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં ગુપ્તયુગ આર્યભટ્ટ (જન્મ ઇ.સ. ૪૭૬) અને વરાહમિહિર (મરણ ઈ.સ. ૫૮૦) જેવાં યશસ્વી
નામોથી અલંકૃત છે. મિ. કાયે નામના એક વિજ્ઞાન પ્રખર પ્રમાણભૂત લેખકનો એવો મત છે કે ગણિત
વિદ્યાના ઉત્કર્ષને યુગ આશરે ઈ.સ. ૪૦૦ની આસપાસમાં શરૂ થયો અને આશરે ઈ.સ. ૬૫૦માં પૂરો થયે, અને ત્યાર પછી તો તેની પડતી જ થયેલી છે.
સમુદ્રગુપ્ત જાતે સંગીતનો કેવો રસિયો હતો તથા જાતે તે કળાનો કેવો કરાયો હતો તેમજ તે કળાને કેવું ઉત્તેજન આપતો હતો તે તે આપણે
જોયું છે. બીજી કળાઓ પણ ગુપ્ત રાજાઓની કળાએ કપાપાત્ર બની હતી અને તેમના બુદ્ધિશાળી શિલ્પકળા આશ્રય નીચે આબાદ થઈ હતી. લગભગ આખા
ગુપ્ત રાજ્ય પર મુસલમાન લશ્કરે અનેકવાર ફરી વળ્યાં હતાં તેમજ તેમાં જાથકનાં વસવાટ કરી રહ્યાં હતાં, અને તેઓ ભાગ્યે જ કોઈપણ હિંદુ ઈમારતનો નાશ કરવા ચૂકતા આ અકસ્માત ગુપ્ત યુગનાં લગભગ બધાં મોટાં બાંધકામના નાશની સમજૂતિ
