________________
૨૨
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ માલ મળે છે તે પાટલીપુત્ર કરતાં વધારે અનુકૂળ સ્થાન હતું, અને એમ જણાય છે કે વખતો વખત એ નગરને સમુદ્રગુપ્ત તથા તેના પુત્રે રાજદરબારના મથક તરીકે પસંદ કર્યું હતું. સમુદ્રગુપ્તના પુત્ર તો ઘણું કરીને એ નગરમાં ત્રાંબાના નાણાં પાડવાની ટંકશાળ ઊભી કરી હતી. એમ માનવાને કારણ છે કે પાંચમાં સૈકામાં પાટલીપુત્રને સ્થાને અયોધ્યા ગુપ્ત સામ્રાજ્યનું મુખ્ય નગર હતું.
જે અશોકના સ્તંભ પર સમુદ્રગુપ્ત પિતાના રાજ્યના ઇતિહાસની નેંધ છેતરાવી લખાવી છે તે મૂળ પ્રખ્યાત કૌશાંબી નગરી આગળ
ઊભું કરવામાં આવ્યો હતો, એમ મનાય છે. વૈશાંબી એ કૌશાંબી નગરી ઉજેનથી ઉત્તર હિંદ જતા
ધોરી માર્ગ પર આવેલી હતી, અને એ તો નિઃસંદેહ વાત છે કે સમ્રાસ્ના નિવાસસ્થાન થવાનું માન તેને ઘણું યે વાર મળ્યું હતું. પૂર્વના શાહી અમલ નીચે રહેતા દેશોમાં જે સ્થાન અમુક સમયે રાજાના દરબારનું સ્થાન હોય તે જ રાજ્યનું તે સમય માટે પાટનગર ગણાય.
સમુદ્રગુપ્ત તથા વિક્રમાદિત્ય જેવા યુદ્ધવીરેથી સારી પેઠે અવગણના પામેલું છતાં પાટલીપુત્ર, એમાંના બીજાને આખા અમલ દરમિયાન
એક ભવ્ય અને આબાદ વસ્તીવાળું શહેર બન્યું પાટલીપુત્ર રહ્યું હતું, અને છઠ્ઠા સૈકામાં હુનોનો હુમલે
થયો ત્યાં સુધી તેનું ગૌરવ નષ્ટ થયું નહોતું. ચીની યાત્રી હ્યુએન્સાંગ ઈ. સ. ૬૪૦માં તેની પાડોશમાં રહેતો હતો, ત્યારે તે શહેરની પ્રાચીન જગા સંકડો ખંડિયેરોથી ઢંકાયેલી તેણે જોઈ હતી. તે આપણને કહે છે કે ગંગા કિનારે આશરે ૧૦૦૦ રહેવાસીઓવાળા કોટબંધી નાના ગામના ભાગ સિવાયનો, આ શહેરને ઘણોખરે ભાગ વેરાન પડેલો છે. ઈ. સ. ૬૧૨ થી ૬૪૭ સુધીમાં જ્યારે હર્ષ સાર્વભૌમ રાજા તરીકે ઉત્તર હિંદ પર રાજ્ય કરતો હતો, ત્યારે તેણે એ પ્રાચીન પાટનગરની મરામત કરવાનો કાંઈ પ્રયત્ન કરવાને બદલે
