________________
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ સર્વોપરી સત્તાધારી કુશનવંશનો અંત આવ્યો. કુશનવંશના અંતને સમય, ભારશિવોના ઉદયકાલની લગોલગ આવી ગએલો છે. તેમને ઉદય થાય છે, ત્યારે સામ્રાજ્યની સત્તા ભોગવતા કુશાનોની સત્તાનો વંસ કરવાનું કામ તેમની સામે આવી પડેલું હોય છે.
કુશાન વર્ચસ્વની એક સદી પછી “ભારશિવવંશના રાજા રૂપે એક હિંદુરાજા ભાગીરથીના પવિત્ર જલથી અભિષેક પામી, એક હિંદુરાજ્યની ગાદીએ આવ્યો. એ સો વર્ષના ગાળામાં હિંદના ઉત્તર પ્રદેશમાં સત્તા જમાવી બેઠેલા પરદેશીઓ પુરાણોની ભાષામાં નૈવ મૂર્ધામિષિ#ાતે એટલે વેદોક્ત વિધિથી કરાતી અભિષેક ક્રિયા થયા વગર જ ગાદીએ આવેલા હતા.
આ “ભારશિવવંશના રાજાઓ નાગવંશ'ના ક્ષત્રિય રાજાઓ હતા. “વાકાટકો'ના લેખોમાં એક “ભારશિવ’ રાજાનું નામ આવેલું છે. તે નામ પરથી જણાય છે કે તે “નાગ’ રાજા હતો અને “ભારશિવવંશનો હતો. તેનું નામ હતું મહારાજા શ્રી ભવનાગ. આંધ્ર અને તેમના સમકાલીન તુખાર-મુફંડવંશ એટલે કે કુશનવંશના પતન પછી પુરાણો, કિલકિલા નદીને કાંઠે “વિંધ્યશક્તિ” નામના રાજાના ઉદયની વાત લખે છે. એ વિંધ્યશક્તિના પુત્રના અમલની અગત્યની સમજૂતિ આપતાં પુરાણો “નાગવંશનું વર્ણન કરવા માંડે છે. શુંગવંશના રાજાઓના સુબાઓની નગરી તરીકે સુવિખ્યાત થએલી વિદિશા નગરીમાં નાગવંશની ઉત્પત્તિ થઈ. પુરાણો વિદિશાના એ નાગવંશના બે ભાગ પાડે છે (૧) શુંગવંશના અંત પહેલાં થએલા અને (ર) શુંગવંશના અંત પછી થએલા. મત્સ્યપુરાણમાં નોંધેલું છે કે –
सुशर्मानं प्रसह्य तं . शुङ्गानां चैव यच्छेषं क्षपित्वातु बलं तदा. અર્થ–(આંધ્ર રાજાએ કાવું રાજા) સુશર્માને કેદ કરીને તથા તે સમયે શુંગાસત્તાનું જે કાંઈ બલ રહ્યું હતું તેને નાશ કરીને.
આ કથનમાં જેનો ઉલ્લેખ કરેલો છે તે તેના પિતૃગત નિવાસ
