________________
૧૮
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઈતિહાસ વિસ્તાર કરવાનું પસંદ કર્યું.
વિક્રમાદિત્ય ચંદ્રગુપ્તનું મોટામાં મોટું લશ્કરી પરાક્રમ, માળવા તથા ગૂજરાતમાં થઈ, અરબી સમુદ્ર સુધી તેણે કરેલે રાજ્યવિસ્તાર
છે. વળી કેટલાય સૈકાથી શકરાજાઓની સત્તા માળવા, ગુજરાત નીચે રહેલો સૌરાષ્ટ્ર નામથી ઓળખાતો કાઠીઅને કાઠીઆવાડની આવાડને દ્વીપકલ્પ પણ તેણે જીતી લીધો. છત કાઠીઆવાડમાં રાજ્ય કરતા એ શકોને યુરોપીય
અભ્યાસીઓ “પાશ્ચાત્ય ક્ષત્રપ’ના નામથી ઓળખે છે. આ દૂરના દેશોને પોતાના મુલકમાં ઉમેરો કરનારી ચઢાઈ કેટલાંક વર્ષ ચાલુ રહેલી હોવી જોઈએ. તે ઈ. સ. ૩૮૮ થી ૪૦૧ સુધીમાં થયાનું જણાય છે. ૩૯૫ની સાલ એ છત પૂરી થયાના સમયાંતરનું સરાસરી મધ્ય વર્ષ હશે. એ જીતને અંતે સમુદ્રગુપ્તના રાજ્યની મર્યાદા બહાર રહેલાં માલવ તથા બીજી જાતિઓના મુલકે, તેના સામ્રાજ્યમાં દાખલ થઈ ગયા. સૌરાષ્ટ્ર અને માળવા ખાલસા થવાથી, રાજ્યમાં અસાધારણ રસાળ અને ધનાઢ્ય મુલક ઉમેરાયા એટલું જ નહિ, પણ એથી સાર્વભૌમ સત્તાનો પશ્ચિમ કિનારા પરનાં બંદરોએ પહોંચવાનો માર્ગ ખુલ્લો અને બેદખલ થયો. આથી ચંદ્રગુપ્ત ૨ જે મિસર દેશની મારફત યુરોપ જોડે ચાલતા દરિયાઈ
વર્માનો ભાઈ રજપૂતાનાના પુષ્કરણનો રાજા ચંદ્રવર્મા હતો એવો નિર્ણય કરવામાં એમ.એમ. હરપ્રસાદ શાસ્ત્રી ખરા જણાય છે. (મંડસોર લેખ વિક્રમ સંવત ૪૬૧=૦૪-૫) તે ભાઈઓ માળવાના રાજા હતા (એપિ. ઇન્ડિ. XII ૩૧૭) પુષ્કરણ (પોખરણ અથવા પોકરણ) જે ઉત્તર અક્ષાંશ ૨૬.૫૫” અને પૂ. રેખાંશ ૭૦ પપમાં આવેલું છે. તે એક જાણીતું શહેર છે અને છેક ટોડના સમયમાં પણ તે મારવાડનું એક સૌથી સમૃદ્ધ અને સત્તા ધરાવતું રાજય હતું (ઈન્ડિ. એનિટ. ૧૯૧૩પ. ૨૧૭–૯) પોખરણના ઠાકોરે તેમના પ્રાચીન રાજ્યપદની યાદ દેવડાવનારા અપવાદરૂપ ખાસ હક હજુ ધરાવે છે.
