________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય
ર૩પ
મળતી જ હતી એવું અનુમાન કરવું વાજબી રાજકીય હદમાં નહિ ગણાય. ખરું જોતાં તે ચલ રાજ્યની થતા ફેરફાર સરહદોમાં બહુ મોટા ફેરફારો થતા રહ્યા છે.
પ્રણાલી અનુસાર ચલ રાજ્યની ઉત્તર અને પશ્ચિમની નકકી થતી સરહદો રાજકીય મર્યાદાઓ નહિ પણ જાતિની મર્યાદાઓ બતાવે છે અને તામિલ તથા તેલુગુ, કનારી, મલાયાલામ અને તુલું વગેરે દ્રાવિડી ભાષાઓ બોલનારા પ્રદેશો વચ્ચેની ભેદરેખાથી એ મર્યાદા બહુ જુદી પડતી નથી. પણ તામિલ એ પાંચ રાજ્યની પ્રચલિત ભાષા છે તેવી જ રીતે ચલ રાજ્યની પણ છે અને પ્રણાલી અનુસાર ચોલ રાજ્યની દક્ષિણ મર્યાદા બનેલી વેલ્લાની ઉત્તરે તેમજ દક્ષિણે વસતા લોકોની વચ્ચે કોઈ સ્પષ્ટ જાતિભેદસૂચક રેખા દોરી શકાય એમ નથી.
પાંડચ રાજ્યની પેઠે જ પાણિનિને જેની માહિતી નહોતી એવું ચલ રાજ્ય નામથી તે કાત્યાયનને પરિચિત હતું અને અશોકે તેને એક
સ્વતંત્ર રાજ્ય તરીકે ઓળખ્યું હતું. એ મહાન ચોલ રાજ્યનાસોથી ભૈર્યની સત્તા મહીસૂરમાં ચિતલની દક્ષિણે પ્રાચીન ઉલલેખે છેક ૧૪ અંશ અક્ષાંશ સુધી વિસ્તરતી હતી એમાં
તે કોઈ પ્રશ્ન જ નથી એટલે મૌર્યયુગમાં ઘણું કરીને પિન્નર નદી ચોલ રાજ્યની ઉત્તર સીમા હશે. પાછળથી ઉત્તર અને દક્ષિણની સીમાઓ બહુ આગળ વધી જ્યારે એથી ઉલટું પલવોની સરસાઈના ગાળાના મધ્ય યુગમાં તે બહુ જ સંકોચાઈ ગઈ. આ પ્રાચીન તામિલ સાહિત્ય તેમજ ગ્રીક તથા રોમન લેખકે પૂરવાર કરે છે કે ખ્રિસ્તી સનના પહેલા બે સૈકામાં, કેરોમાંડલ અથવા ચલ
કિનારાનાં બંદરો પૂર્વ તેમજ પશ્ચિમના દેશો પ્રાચીન સમયમાં જોડેના ધીકતા વેપારના લાભ ભાગવતાં હતાં. વેપાર ચાલના કાફલા માત્ર કિનારે કિનારેની સફર
નહિ કરતા, પણ હિંમતથી બંગાળાનો ઉપસાગર
