________________
૧૪૬
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ અથવા મહેતે તેના ધણીની પેઠે સહેલાઈથી વશ થવાની વૃત્તિવાળો નહોતું અને તેણે દુશ્મનોની સારી પેઠે પજવણી કરી. આખરે દૂર્ગનાં તમામ જળાશયોનાં નીર સુકાઈ ગયાં એવો કાળ આવતાં તેને સુલેહ કરવાની ફરજ પડી. “રજબની ર૦મી ને સોમવારે દૂર્ગનો બચાવ કરનારી ટુકડી અત્યંત નબળી હાલતમાં તથા ગાંડાતુર જેવી થએલી દૂર્ગની બહાર આવી અને બળજબરીએ પોતાની જન્મભૂમિને તેણે ખાલી છોડી.... આખી દુનિયામાં એલેકઝાંડરના કોટ જેવો દૂર્ભવ ગણાતા કલંજરને દૂર્ગ આખરે જીતાયો. “મંદિરોને મસ્જિદમાં ફેરવી નાખવામાં આવ્યાં અને તબીવાળાઓના ઘેષ અને બાંગીઓની અંગેના પિકાર ઊંચામાં ઊંચા સ્વર્ગે પહોંચ્યા અને મૂર્તિપૂજાનું નામનિશાન રહ્યું નહિ. પચાસ હજાર માણસ ગુલામીનાં બંધનમાં આવ્યા અને મેદાન હિદુઓની લાસોથી કાળું ભમ્મર થઈ ગયું. હાથીઓ, ઢેર અને અસંખ્ય આયુધો વિજેતાને હાથ લૂંટના માલ તરીકે પડ્યાં.”
ઇતની લગામ હવે મહેબા તરફ દોરવામાં આવી અને કલેજરનો વહીવટ હઝબરૂદ્દીન હસન અનલને સેંપવામાં આવ્યો. આ બાજુ કરેલી તમામ વ્યવસ્થાથી સંતોષ થયો ત્યારે કુતુબ-ઉદ-દીન બદાઉન તરફ ગયો. તે મેટાં શહેરોની માતા છે અને હિંદ દેશમાં મુખ્યમાં મુખ્ય શહેરોમાંનું એક છે.
. છેક સેળમા સિકા સુધી ચંદેલ રાજાઓ બુદેલખંડમાં સ્થાનિક રાજાઓ તરીકે ટકી રહ્યા, પણ તેમની બાબતોમાં સામાન્ય જનતાને
રસ પડે એવું કાંઈ નહોતું. ચંદેલ જતિ વીખરાતી ચિલોમાં છેલ્લે વેરાતી પડી હતી. બંગાળામાં મેઘર પાસે
ગીરને રાજા એ તેમને અર્વાચીન કાળને સેથી આગળપડતે અને જાણવા જેવો પ્રતિનિધિ છે.
કલચુરિ અથવા ચેદિના હૈહય રાજાઓને સૌથી છેલ્લો નિર્દેશ ઇ.સ. ૧૧૮૧ના એક શિલાલેખમાં છે. તેમના લેપન વિધિ બરાબર એ જાણમાં નથી; પણ એમ માનવા કારણ છે કે તેમને હઠાવી તેમનું
