________________
૧૧૩
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુ ગીન રાજ્યો અભ્યાસીઓ તેમાં ખાસ રસ લે છે. તેના સ્થિતિસ્થાપક પ્રતિસ્પર્ધા તરફથી આપોઆપ થયેલા એ ભરતા સંપ્રદાય પરના દબાણને સરકાર તરફથી સહાય મળી રહી છે. નેપાલની સરકાર તેનાં લાગવગ અને કૃપા હિંદુઓના પક્ષમાં ખર્ચી રહી છે ખરી પણ બદ્ધ સંપ્રદાય પર બળજબરી કરવાથી તે દૂર રહે છે.
કામરૂપ અથવા આસામ કામરૂપનું પ્રાચીન રાજ્ય કે ઉપચોટીઆ નજરે જોતાં આસામ પ્રાંત તરીકે ગણાય છે, છતાં સાધારણ રીતે તે હાલના આસામના
પ્રાંત કરતાં વધારે ક્ષેત્રફળ રોકે છે. પશ્ચિમમાં રાજ્યને વિસ્તાર કારતોય નદી સુધી તે વિસ્તરે છે તેથી તેમાં
કુચબિહારના રાજ્યો અને રંગપુર જીલ્લાના સમાવેશ થાય છે. ઈતિહાસકારને કોઈપણ રીતે ઉપયોગી થઈ પડે એવી એ રાજ્યની સૌથી વહેલી નોંધ ઇ.સ. ૩૬૦ કે ૩૭૦ના અરસામાં અલાહબાદના કીર્તિસ્થંભ પર ખોદેલા સમુદ્રગુપ્તના લેખમાં લખેલી હકીકત છે. એ હકીકત એવી છે કે તે સમયે કામરૂપ ગુપ્ત સામ્રાજ્યની સરહદની બહાર આવેલાં મોખરાનાં રાજ્યોમાંનું એક હતું પણ તે સર્વોપરી સત્તાને ખંડણી ભરતું હતું અને તેને કાંઈક અંશે આજ્ઞાધીન રહેતું હતું.
આ દૂર આવેલા પ્રદેશની બીજી વાર ઝાંખી ચીની યાત્રી હ્યુએન્સાંગ કરાવે છે. ઈ.સ. ૬૪૯ની સાલની શરૂઆતમાં તે બીજી
વારને નાલંદા વિદ્યાપીઠમાં રહેતો હતો, ત્યારે હુએ ત્સાંગ તેની ઘણીયે નામરજી છતાં તેને કામરૂપના
રાજાની મુલાકાત લેવાની ફરજ પાડવામાં આવી હતી, કારણકે તેણે એ પંકાયેલા પંડિતનો પરિચય કરવાની જીદ કરી હતી અને તેની માંગણું નકારાય એ તે સહન કરી શકે એમ નહોતું. કામરૂપની રાજ્યધાનીમાં થોડો સમય તે રહ્યો હશે,
