________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ | નવસો વર્ષ પહેલાં જે કલિંગની છતને કારણે અશોકને એટલે બધો તીવ્ર પશ્ચાત્તાપ થયો હતો તે વસ્તી વગરનો જ થઈ ગયું હતું
અને તેની પર બધે જંગલ ઊગી ગયાં હતાં. કલિંગ એ યાત્રી તાદશ ચિત્ર ખડું કરી દેતી ભાષામાં
ટીકા કરે છે કે “જૂના વખતમાં કલિંગમાં બહુ ગીચ વસ્તી હતી. લોકોના ખભા એક એક જોડે ઘસાતા અને તેમના રથના ચક્રની ધરીઓ સામસામી ઘસાતી અને જ્યારે તેઓ તેમના હાથની બાયો ઊંચી કરતા ત્યારે તો જાણે એક તંબૂ તણાઈ રહે હતો. પ્રણાલીથા એમ સમજાવવા માગે છે કે કોઈ રૂઠેલા સાધુના શાપને કારણે એ દેશની આવી વિપરિત દશા થઈ
કાશ્મીર, નેપાલ તથા દક્ષિણ અને પશ્ચિમમાં આવેલાં બીજાં રાજ્યના હર્ષે આપેલા અહેવાલની નેંધ લેગ્ય સમયે આગલાં બીજું રાજ્ય પ્રકરણોમાં લેવામાં આવશે.
હિંદમાં એકતાનાં વિરોધી જે બળો ગમે ત્યારે પ્રસંગ મળતાં ફાટી ઊઠવા તૈયાર જ હોય છે તેને કાબૂમાં રાખનાર બંધને હર્ષના
મરણથી તૂટી ગયાં. પરિણામે તે બળે તેમનાં હર્ષના મરણની કુદરતી પરિણામ લાવવા માટે છૂટાં થયાં અને અસર હમેશાં બદલાતી હદોવાળાં તથા પરસ્પર સતત
ઝઘડ્યાં કરતાં નાનાં નાનાં રાજ્યનો શંભુમેળે. હિંદમાં ઊભો થયો. ઈ.સ. પૂર્વના ચોથા સૈકામાં યુરોપીયનોના પ્રથમ સંસર્ગમાં હિંદ આવ્યું ત્યારે તે આવું હતું. અને હિંદના રાજકીય શરીરના પરસ્પર પ્રત્યાકર્ષણ કરતા ઘટકોને તેમનાં સ્વછંદ ભ્રમણ છોડી કાબૂમાં રાખનાર શ્રેષ્ઠ બળની પકડને વશ વર્તવાની ફરજ પાડનાર કઈ પ્રબળ મધ્યસ્થ સત્તા ઊભી થાય એવા પ્રમાણમાં ટૂંકા સમયાંતરે બાદ કરતાં, તે હમેશાં એવું જ રહ્યું છે.
હુનેનાં આક્રમણથી એટલું બધું તો દુઃખ વેઠવું પડ્યું હતું કે હર્ષની પથ્ય આપખુદી તેના એક જરૂરી ઈલાજ રૂપ સ્વીકારાઈ
