________________
• યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ. દિશાઓમાં સમાજના ભાગલા થતા જોવામાં આવતા હતા; ને તેને બદલે નાના નાના, કોઈ દહાડો નહિ જેએલા, છૂટા છૂટા, ને સમજી ન શકાય તેવા નવા સમાજનાં બંધારણે થતાં જોવામાં આવતાં હતાં. તે વખતના લકને આને અર્થ એવો લાગતું હતું કે સમાજમાં સામાન્ય અવ્યવસ્થા થશે. તે વખતના કવિઓ ને તવારીખ ધનારાઓનો આ સંબંધી મત તપાસો. તે બધા એમ માનતા હતા કે દુનિયાને અન્ન આવતું હતું. છતાં એ તે એક નવા સમાજને આરમ્ભકાળ હતો. એ સમાજ યૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે બંધાવવાનો હતો. એ સમાજ એટલે બધે આવશ્યક હતા, એવો અનિવાર્ય હતું, ને પાછલા સમાજને એ પરિણામરૂપ હતો કે બધી વસ્તુઓ હવેથી એમાં ભળી ગઈને તેમણે નવું સ્વરૂપ ધારણ કર્યું. ખ્રિસ્તિ સમાજ, મ્યુનિસિપેલિટિઓ અથવા શહેરની સભાઓ, નૃપતંત્રની પદ્ધતિ એ બધાં આ પદ્ધતિમાં ભળી ગયાં, ને આ પદ્ધતિને અનુસરે એવા તેમાં ફેરફાર થઈ ગયા. ખ્રિસ્તિ સમાજમાં પણ અમીર અથવા સરદાર ને આશ્રિત વર્ગ જેવા વગી પડ્યા, શહેરોમાં પણ અમીર ને તેમના દાસોના વર્ગ પડ્યા, ને પતંત્રની પદ્ધતિમાં પણ રાજાએ સરદારનું સ્વરૂપ ધારણ કર્યું. બધી વસ્તુઓ સેવાના બદલામાં આપવામાં આવતી હતી. માત્ર જમીનજ નહિ, પણ કેટલાક હકે, જેવા કે જંગલમાંથી ઝાડ કાપવાને હક, પાણીમાંનાં માછલાં પકડવાને હક, સેવાના બદલામાં આપવામાં આવતા હતા. દેવોની હકસાઈ પણ જમીનની પેઠે સેવાના બદલામાં આપવામાં આવતી હતી. પાણી ને પૈસો પણ સેવાના બદલામાં વાપરવા દેવામાં આવતાં હતાં. આમ જિંદગીની સામાન્યને નાની નાની બાબતોમાં સુદ્ધાં ફયૂડલ પદ્ધતિ પ્રમાણે કામ ચાલતું હતું. - જ્યારે આ પ્રમાણે દરેક બાબતમાં ચૂડલ પદ્ધતિની અસર આપણે જોઈએ છીએ, ત્યારે પ્રથમ તે આપણે એમ માનવાને લોભાઈએ છીએ કે ફયૂડલ પદ્ધતિને અગત્યને ને અંન્તર્ગત નિયમ પણ સર્વત્ર પ્રવર્તમાન થયો હશે. પણ આમ માનવું તે ભૂલભરેલું છે. યૂડલ પદ્ધતિ દાખલ થતા પહેલાં એ પદ્ધતિને મળતાં ન આવે એવા સામાજિક ત જેવાં હતાં
