________________
૩૦
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ, ડાઓ, કસબાઓ, ને ખ્રિસ્તિ દેવલો જેવું કશું જ તે વખતે નહતું. જેવી રીતે જોશે તેવી રીતે શહેરનું જ પ્રાધાન્ય ને શહેર સિવાયના અન્ય મુલકનું સામાજિક રીતે નહિ જેવું અસ્તિત્વ, તમને માલૂમ પડશે. - રેમન સત્તા નીચેના દેશમાં શહેરી સત્તાનું પ્રાધાન્ય હતું તેને લીધે એય કરવું ને જાળવવું ઘણું મુશ્કેલ પડતું હતું. રામના પ્રજામંડળની સત્તા આખી દુનિયા પર જ્ય મેળવી શકી, પણ એ મંડળને કાબુમાં રાખવું ને તેનું બરાબર બંધારણ કરવું ઘણું ઓછું સહેલું હતું. આ પ્રમાણે જ્યારે પરાજયનું કાર્ય સમાપ્ત થયું ને પશ્ચિમન બધેજ ને પૂર્વના મોટા ભાગને પ્રદેશ રેમન રાજ્ય નીચે આવી રહ્યો ત્યારે આ અસંખ્ય શહેર ને રજવાકાઓ એક બીજાથી નીરાળાં ને સ્વતંત્ર થવાને તૈયાર થએલાં માલૂમ પડે છે. સમાજનાં જુદાં જુદાં અંગે આવી રીતે છૂટાં પડી જતાં હતાં તેને એક સર્વોપરિ બળના કાબુમાં આણવાને રોમન મહારાજ્યના સમયમાં પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો. કેટલેક અંશે આ પ્રયત્ન ફળીભૂત થયો. ઓગસ્ટસ ને ડાયેલિશિયનના રાજ્યની વચ્ચેના સમયમાં જેમ એક તરફથી શહેરી કાયદાઓ સુધર્યા તેમ બીજી તરફથી રાજ્યવ્યવસ્થામાં આપખુદ સત્તાનું બળ વધ્યું ને ચઢતા ઉતરતી પદવીના અધિકારીઓ દ્વારા ઠેઠ ઉપરથી નીચે સુધી બળની સર્વોપરિતા સમાજ પર સ્થાપિત થઈ
આ પદ્ધતિ માત્ર રેમના રાજ્યની સત્તા જાળવી રાખવામાં જ સફળ થઈ એમ નહિ, પણ આ સર્વોપરિ મુખ્ય આપખુદ સત્તાનો વિચાર લોકોના મનમાં કંઈક અજબ સુગમતાથી ગ્રાહ્ય થઈ પડ્યું. આ સમયના નાના નાના પ્રજામંડળના સમુદાયમાં માત્ર રોમન શહેનશાહને એકલાને માટે મહાન ને પવિત્ર પૂજ્યબુદ્ધિ જલદીથી પ્રસરતી જતી હતી તે જોઈ આપણે વિસ્મિત થઈએ છીએ. આનું કારણ એ જ કે મન રાજ્યના જુદા જુદા વિભાગેની વચ્ચે ઐકય જાળવી રાખવું ઘણું જ આવશ્યક લાગ્યું હોવું જોઈએ, નહિતર આવી આપખુદ સત્તાને સ્વીકાર થાય નહિ
આવા વિચારે, આવી રાજ્યવ્યવસ્થા ને તે સાથેની લશ્કરી બંધા
