________________
યુરેપના સુધારાને ઇતિહાસ. મનુષ્યનું માનસિક બળ ને તેની ફત્તેહ, અને આપણી ઉન્નતિને વિષે આપણે જોઈએ તેથી વધારે વિશ્વાસ રાખીએ, ને તેની જ સાથે આપણી સ્થિતિમાં અત્યન્ત સુખ માની અવનત થતા જઈએ. મને લાગે છે કે ક્યાં તે જરા જરામાં બૂમ મારવાના ને કારણ વગર સંતોષમાં રહેવાના બે વલણેની વચમાં આપણે વારંવાર ઝોલાં ખાયા કરીએ છીએ. આપણી મનોવૃત્તિઓ બળવતી હોય છે, આપણે મોટા મેટા વિચાર કરીએ છીએ, આપણે મોટી મોટી કલ્પનાઓ ઉઠાવીએ છીએ, પણ જ્યારે ખરેખરૂં કામ કરવાને વખત આવે છે, જ્યારે કંઈ પણ તસ્દી લેવાનો સમય આવે છે, જ્યારે કંઈ પણ આપણે ભેગ આપવો પડે છે, જ્યારે કંઈ પણ કામ કરવાના આપણે પ્રયત્ન કરવા પડે છે ત્યારે આપણે શિથિલ બની જઈએ છીએ. આપણે નિરાશ બની જે પ્રમાણેની અધીરાઈથી આપણે આપણું કામ હાથ ધર્યું હોય છે તેટલી જ સહેલાઈથી તેને પડતું મુકીએ છીએ. આ બે દેષોને ન શરણે જવાની આપણે સાચવણ રાખવી જોઈએ. આપણી શક્તિ, આપણું બળ, આપણું જ્ઞાન કેટલું છે તેની પ્રથમથી ખાત્રી કરવાની આપણે ટેવ પાડવી જોઈએ; ને જે કંઈ કામ વ્યાજબી રીતે, નિયમિત રીતે,ને આપણો સુધારો જે નિયમે સધાતું હોય તે નિયમોને જ હમેશ વળગી રહીને ન થતું હોય તે કરવામાં આપણે મન ન ઘાલવું જોઈએ. ન્યાય, વ્યવહાર, પ્રસિદ્ધિ, સ્વતંત્રતા એ આપણું સુધારાના નિયમોને આપણે દઢતાથી, આકીનથી, નિશ્ચિતતાથી વળગી રહેવું જોઈએ. વળી આપણે ભૂલવું નહિ કે જેમ દરેક વસ્તુને આપણે પરીક્ષકદ્રષ્ટિથી જોઈ શકીએ છીએ, અને તે વ્યાજબી રીતે, તેમ આપણને પણ જેનાર દુનિયા છે, આપણાં કૃત્યે પણ તે ચર્ચશે, તેને વિષે પણ તે અભિપ્રાય બાંધશે.
