________________
૧૫૪
યુરોપના સુધારાને ઈતિહાસ. શાસ્ત્રમાં પ્રવીણ પુરુષોને પૂછો; તેઓ તમને કહેશે કે રાજા ન્યાયના સામ્રાજ્યની ને ન્યાપ્ય ધર્મશાસ્ત્રની મૂર્તિ છે, ને સમાજ પર શાસન કરવાને તેને હક છે. પતંત્રશાસનપદ્ધતિમાં રાજાને જ પૂછો; એ તમને કહેશે કે રાજ્યના ઉત્તમ શ્રેયસૂનું એ મૂર્તિમાન સ્વરૂપ છે. ગમે તે સ્થિતિમાં ને ગમે તે પ્રકારનું નૃપતંત્ર તમે જોશે તેમાં તમને માલૂમ પડશે કે રાજા ન્યાયના સામ્રાજ્યના પ્રતિનિધિ તરીકે શાસન કરતા જણાય છે.
વળી નૃપતંત્રને ખાસ અનુકૂળ કેટલાક સમય હોય છે. કેટલાક સમય એવા હોય છે કે વ્યક્તિઓનાં આત્મબળે દુનિયામાં ભિન્ન ભિન્ન આપત્તિએ ને વૈમનસ્ય સાથે પ્રકાશમાં આવે છે, ને અજ્ઞાન, કૂરતા, કે દુષ્ટતાને લીધે લેકેમાં મમત્વ બળવાન હોય છે. આ સમયે લેકની સ્વેચ્છાઓના ઝગડાને લીધે સમાજમાં સર્વેનું હિત સાધે એવી એક સામાન્ય સર્વોપરિ ઈચ્છાના તાબામાં સ્વતંત્ર રીતે ઐક્ય થઈ શકતું નથી, ને તેથી, લેકે બધા જેના કાબુમાં રહી શકે એવા એક રાજાની સત્તા સ્થપાય તેને માટે અતીવ ઉસુક બને છે; અને જે ક્ષણે ન્યાયનું સામ્રાજ્ય સ્થાપન કરે એવી એકાદ સંસ્થા લેકેના જોવામાં આવે છે કે તરત સમાજ તેને ઉત્સાહથી વધાવી લે છે. પ્રજાઓની અવ્યવસ્થિત તરુણાવસ્થામાં આવું જ જોવામાં આવ્યું હેય છે. અરાજકતા પૂર્ણ જેસમાં હોય એવે સમયે નૃપતંત્ર ઘણુંજ અનુકૂળ હોય છે, કારણ કે સમાજ તે વખતે નિયમન ને શાસનની ઈચ્છા રાખે છે, પણ તેની સ્વતંત્ર ઇચ્છાથી તે કેમ કરવું તે તે જાણતો નથી. અન્ય સમયે એવા પણ હોય છે કે તદન વિરુદ્ધ જ કારણોને લીધે, કૃપતંત્ર, તેમાં તેટલું જ અનુકૂળ હોય છે. પ્રજાસત્તાક રાજ્યતંત્રને અને લગભગ નાશવંત સ્થિતિમાં આવેલું રેમન મહારાજ્ય, ત્યાર પછી લગભગ પંદર સૈકા સુધી હમેશ અવનત થતું ને દુર્દશા ભોગવતું, છતાં મહારાજ્યનું નામ ધારણ કરતું ટકી રહ્યું, એનું કારણ શું હતું? કૃપતંત્રને લીધે જ આવું પરિણામ સંભવિત હતું; જેને હમેશ નાશવંત બનાવવા પ્રયત્ન કરતે હતે એવા સ્વાર્થવાળા સમાજને
