________________
વ્યાખ્યાન આઠમું.
૧૭.
જવું ને તેમની મદદ લેવી એ આવશ્યક હતું, એ મોટા અમીરે સાથેજ નાના જમીનદારને પ્રવાસમાં રહેવું પડતું, એના ભાગ્યમાં ભાગ લેવો પડતો, ને એની જ સાથે સાહસિક કામ કરવાં પડતાં હતાં. એ ધાર્મિક યુદ્ધ લડનારાએ બધા જ્યારે ઘેર પાછા આવતા, ત્યારે આ સહવાસ, અને ઉંચી પદવીને અમારે સાથે રહેવાની આ ટેવ તેમની રીતભાતમાં ઠસી જતી. આ પ્રમાણે ધાર્મિક યુદ્ધ શરૂ થયા પછી જેમ મોટા જમીનદારેનાં વતનમાં વૃદ્ધિ થએલી આપણે જોઈએ છીએ, તેમજ એ વતનવાળાઓને તેમના કિલ્લાઓમાં વધારે મોટી કચેરી ભરતા જોઈએ છીએ, ને પિતાનાં નાનાં વતને હોય તેમ છતાં તેમાં નહિ ભરાઈ બેસતાં આ મોટા જમીનદારની આસપાસ વીટળાતા નાના વતનદારને આપણે જોઈએ છીએ.
નગરજનના સંબંધમાં, એવા જ પ્રકારનું પરિણામ સહેલાઈથી જોવામાં આવે છે. ધાર્મિંક યુદ્ધોને પરિણામે મોટાં નગરો અસ્તિત્વમાં આવ્યાં. ઇટાલી અને ફલાંડર્સનાં મોટાં શહેરો જેવાં શહેરેને અસ્તિત્વમાં આણવા માટે નાને સને વેપારઉધોગ ચાલે તેમ નહોતું. એ શહેરે મોટા પાયા પર ચાલતા વેપાર, દરિયાઈ વપાર, ખાસ કરી પૂર્વ તરફના વેપારને લીધે થવા પામ્યાં હતાં અને દરિયાઈ વેપારને સૌથી વધારે બળવાન ઉત્તેજન ધાનિક યુદ્ધાએ આપ્યું હતું.
તેરમા ને ચૌદમા સૈકાના લગભગ છેવટના સમયથી લોકો કે રાજા બેમાંથી એકેને ધાર્મિક યુદ્ધ તરફનો ઉત્સાહ હવે રહ્યો નહોતો. તેનું કારણ તમે સમજી શકશે. તેમને હવે તે વિષેની આવશ્યક્તા કે સ્પૃહા નહતી. માત્ર ધાર્મિક આવેશને લીધે જ તેઓ એ યુદ્ધમાં દેરવાયા હતા; આ આવેશની શક્તિ હવે નાશ પામી હતી. ધાર્મિક યુદ્ધોમાં તેમને વળી એક નવું ચેતન–વધારે વિસ્તીર્ણ ને ભિન્નતાવાળું ચેતન ભેગવવાનું ક્ષેત્ર મળતું હતું. એ ચેતન તેમને હવે યુરોપના જ સામાજિક વ્યવસાયોમાં મળે તેમ હતું. આજ સમયે નપતિઓને રાજ્યવિવૃદ્ધિ કરવાના માર્ગ ખુલ્લા થયા. જ્યારે ઘરને આંગણે રાજ્ય મેળવી શકાય તેમ હોય ત્યારે તે મેળવવા એશિ
