________________
વ્યાખ્યાન આઠમું.
૪૫
ગણતા હતા; અને એ લોકો મુસલમાનોની આબાદી ને તેમની રીતભાતની શિષ્ટતા જોઈને છક થઈ ગયા હતા. પહેલાંની પડેલી આ છાપ પછી, એ બને પ્રજાઓ વારંવાર એકબીજાના સંબંધમાં આવી. સાધારણ રીતે ધારવામાં આવે છે તેના કરતાં આ સંબંધો ઘણું વધી ગયા ને અગત્યના થયા. પૂર્વ તરફના ખ્રિસ્તિ લોકો મુસલમાન લોકો સાથે વારંવારના સંબંધમાં આવ્યા, એટલું જ નહિ પણ પશ્ચિમ ને પૂર્વ એ બે દેશો એકબીજાને જાણીતા થયા, તેમાં વારંવાર જાઆવ થઈ ને લોકો એકબીજામાં મળી જતા થયા.
આ કારણને લીધે તેરમા ને ચૌદમા સૈકામાં યુરોપની પ્રજાઓ એક નવી ને વિસ્તીર્ણ દુનિયાના સંબંધમાં આવી ને તેમનાં મગજ ખીલ્યાં. ધાર્મિક યુદ્ધ થઈ ગયા પછી યુરેપની ઉન્નતિ ને સ્વાતંત્ર્ય ઝળકી ઉઠયાં તેનાં કારણોમાંનું મોટામાં મોટું આ એક હતું એમાં કઈ જ શક નથી.
એક બીજું કારણ પણ જોવા જેવું છે. છેક ધાર્મિક યુદ્ધ થયાં તે સમય સુધી, સામાન્ય પ્રજાવર્ગ રોમથી આવેલા દૂતો કે ધર્માધ્યક્ષો ને ધર્મગુરુઓની સાથે સંબંધમાં આવ્યો તે સિવાય ખ્રિસ્તિ ધર્મસમાજના મધ્ય સ્થળ-રમની કચેરીની સાથે બીજી કોઈ રીતે સંબંધમાં આવ્યો નહોતો. હમેશાં સામાન્ય પ્રજા વર્ગના કેટલાક લેક રેમની સાથે બારોબાર સંબંધમાં આવતા હતા; પણ સમગ્ર રીતે વિચાર કરતાં એમ જણાય છે કે ધર્મગુરુએની મારફતેજ રેમ સામાન્ય પ્રજાવર્ગ સાથે સંબંધમાં આવતું. તેથી ઉલટું ધાર્મિક યુદ્ધ ચાલતાં હતાં તે વખતે જતાં ને આવતાં બન્ને વખતે યુદ્ધ કરવા જનારાઓને રેમ પ્રવાસમાર્ગ થતું હતું. સંખ્યાબંધ સામાન્ય
કે એ શહેરની પદ્ધતિ ને આચારવિચારોનું નિરીક્ષણ કરતા, ને ધાર્મિક વાદવિવાદોમાં વ્યક્તિગત બાબતો કેટલી બધી અસર કરતી તે તેઓ જોઈ શક્તા. આ નવા જ્ઞાનથી અગાઉ કદાપિ નહિ જોવામાં આવેલું ઘણું માણસેમાં ધય આવ્યું.
ખાસ કરીને ધાર્મિક બાબતોમાં, ને સામાન્ય બાબતો વિષે પણ, ધાર્મિક યુદ્ધ થઈ ગયા પછીના સમયમાં લોકોનાં મનની સામાન્ય રીતે કેવી સ્થિતિ
