________________
વ્યાખ્યાન આઠમું.
૧૪૧ ને યુરોપના સમાજમાં કંઈક એવો ફેરફાર થઈ ગયો હતો કે તેને લીધે ધાર્મિક યુદ્ધોને અન્ન આવ્યું. હજી કેટલીક ખાનગી રીતે ચઢાઈ ઓ થતી હતી. કેટલાક અમીરે, કેટલાંક ટોળાંઓ હજી જેરુસલમ જવા નીકળતાં હતાં, પણ સામાન્ય રીતે એવાં યુદ્ધો કરવાને પવન બંધ થયો હતો. તેમ છતાં તે ચલાવવાની આવશ્યક્તા કે સગવડને અન્ન આવ્યો હોય એમ જણાતું નથી. મુસલમાન લેક એશિયામાં વધારે ને વધારે ફાવ્યા. જેરુસલમમાં સ્થપાયેલું ખ્રિસ્તિ રાજ્ય તેમના હાથમાં આવ્યું હતું. તેને ફરીથી જય કરે આવશ્યક હત; ધાર્મિક યુદ્ધોની શરૂઆતના સમયમાં હતાં તેના કરતાં વિજય પ્રાપ્ત કરવાનાં સાધનો વધારે હતાં; એશિયા માઈનર, સીરિઆ,ને પેલેસ્ટિનમાં કેટલાક ખ્રિસ્તિ લેકે મોટી સંખ્યામાં વસ્યા હતા ને તેઓ હજી શક્તિમાન. હતા. પ્રવાસ ને યુદ્ધનાં સાધનોથી તેઓ વધારે જાણીતા હતા. તેમ છતાં ધાર્મિક યુદ્ધો ફરીથી લડાયાં નહિ. એટલું નક્કી હતું કે સમાજનાં બે મોટાં બળે, એક તરફથી રાજા ને બીજી તરફથી પ્રજાવર્ગ, એ યુદ્ધોની વિરુદ્ધ હતાં.
વારંવાર એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે આનું કારણ શિથિલતા હતું. ચરોપ, એશિયા પર ચઢાઈ કરતાં કંટાળી ગયું હતું. આવા, સરખાજ પ્રસંગોના સંબંધમાં વપરાતો શિથિલતા એ શબ્દને બરાબર અર્થ આપણે સમજ જોઈએ; એ શબ્દ ઘણો વિચિત્ર રીતે અચોક્સ છે. શિથિલતા અમુક મનુષ્યમાં હોઈ શકે, એ કંઈ કોઈ જાતના વારસાની પેઠે વંશપરંપરાથી ઉતરી ન આવે. તેરમા સૈકાના માણસો બારમા સૈકાનાં ધાર્મિક યુદ્ધોથી થાકી ગયા કે શિથિલ થયા નહતા; બીજા કારણની તેમના પર અસર થઈ હતી. વિચારે, ભાવનાઓ ને સામાજિક સ્થિતિમાં મોટો ફેરફાર થઈ મ હતો. એક જ જાતની જરૂરીઆતો ને ઈચ્છાઓ હવે રહેવા પામી નહોતી. પછીના સૈકાના લેકે પહેલાંના લોકોના જ વિચાર કરતા નહોતા કે તેમની જ ઈચ્છાએ પણ રાખતા નહોતી. એક પછીના બીજા યુગમાં જોવામાં આવતા ફેરફાર આવા રાજકીય કે નૈતિક પરિવર્તનથી સમજાય છે, શિથિલતાના કારણથી નહિ. જે ખોટી શિથિલતાનો આરોપ કરવામાં આવ્યો
