________________
૧૩૨ - યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ. તે લેકોનું વર્તન શા પ્રકારનું થયું તેનું હવે આપણે અન્વેષણ કરીએ. તે માત્ર બારમા સૈકામાં નહિ પણ પછીના સમયમાં પણ નગરજને, ને રાજ્ય ને રાજ્યસત્તાની વચ્ચેના સંબંધ વિષે વિચાર કરતાં એક વાત આપણું ધ્યાન ખેંચ્યા વિના રહેતી નથી. નગરજને અતિશય ભીસ દાખવતા હતા, રાજ્યની બાબતમાં જે કહેવું હોય તે કહેવાની બાબતમાં તેઓ ઘણેજ વિનય દર્શાવતા, ને થોડેકથી–સહેલથી સંતુષ્ટ થતા હતા. કંઈ કરી બતાવવા, સુધારવા, કે સત્તા વાપરવાને રાજખટપટને જે ખરે પવન હોય તેમાંનું એમનામાં કશું જોવામાં આવતું નહોતું, ને વિચારસ્વાતંત્ર્ય કે ઉચ્ચ અભિલાષાઓ સૂચવે એવું પણ કશું નહતું
રાજનીતિના ક્ષેત્રમાં ઉચ્ચ અભિલાષાઓ ને વિચારસ્વાતંત્ર્ય બે બાબતને લીધેજ ઉદ્ભવવા પામે છે. એક તે પિતાને વિષે ઘણીજ મોટાઈની લાગણી, બીજાઓનાં ભાવી પર ઘણી સત્તા ભોગવવાની લાગણી હોવી જોઈએ; અથવા તે, બીજું, પિતાના વિચારોની બાબતમાં તદન સ્વતંત્રતા, અન્ય પુરુષથી જરાએ દબાયા વગર કામ કરી શકવાની સ્વતંત્રતા હોવી જોઈએ. આ બેમાંથી એકાદ કારણને લીધે જ કંઈ પણ મોટું કામ કરી શકવાની ઇચ્છા ઉત્પન્ન થવા પામે છે.
મધ્યકાલીન યુગના નગરજનોને વિષે આ બેમાંની એકે સ્થિતિ થવા પામી નહોતી, આ નગરજને માત્ર પિતાને જ કામના હતા. પોતાના નગર કે રાજ્યની સ્થિતિ પર તેઓ કંઈ અસર કરી શકતા નહોતા. પિતાને સ્વતંયની પણ કંઈ બેટી ભાવના તેમનામાં હેઈ શકે તેમ નહોતું. તેમને વિજય મળ્યો તે નકામો હતા, તેમને સનદી મળી તે પણ નકામી હતી. નગરજન પોતાની પાસે રહેનાર ને પિતે જેના પર તરતજ જય મેળવ્યો હોય એવા, ઉતરતા દરજજાના જમીનદાર સાથે પિતાને સરખાવતાં પણ પિતાના ઘણું જ ઉતરતાપણાનો ખ્યાલ ભૂલતે નહોતો; જમીનદારના મગજમાં સ્વતંત્ર ને જે ભિમાન ભર્યો પવન જોવામાં આવતું હતું તે એનામાં નહોતે. ની પિત ની રકતંત્રતાજ જાણે એ પિતાને બળે નહિ પણ પિતાની
