________________
૧૨.૦
યુરોપના સુધારાને ઇતિહાસ, ત્રીજો વર્ગ છે.” એ માણસના મગજ પર આ શબ્દોની અસર શી થશે તે હું તમને પૂછું છું. શું એ આ શબ્દો સમજી શકશે એમ તમે ધારે છે? નહિ, “ફેન્ચ પ્રજા” એ શબ્દો એ સમજી શકે તેમ નથી, કારણ કે એ શબ્દ જે સ્થિતિ સૂચવતા હતા તે એને અજ્ઞાત હતી, એના જમાનામાં
એક એવી પ્રજા જેવી વાત કરી હતી જ નહિ; અને જે આ શબ્દો એ કદાચ સમજ્યો હશે ને સામાન્ય પ્રજા પણ રાજ્ય ચલાવનારું રાજ્યનું એક અગત્યનું અંગ છે એમ તેને અર્થ એણે ગ્રહણ કર્યો હશે તો તે બધું એને ઉન્મત્ત ને અપવિત્ર પણ ભાસ્યું હશે, કારણ કે એણે જે કંઈ જોયું હોય, તેથી અને એના વિચારો ને ભાવનાઓથી આ બધું તદન વિરુદ્ધ છે.
આવી રેતે અજાયબ પામનાર આ નગરજનને આગળ લઈ જા; આ સમયના એક ફ્રેન્ચ નગર-રહીમ્સ, બેવે, લેન,કે –માં એને લઈ જાઓ; એને એક બીજા પ્રકારનું આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન થશે; એકાદ ગામમાં એ દાખલ થાય છે તો નહિ બુરજો, કે નહિ કિલ્લાઓ, કે નહિ નગરલોકોનું કામ ચલાઉ લશ્કર એની નજરે પડે; નહિ રક્ષણનું કોઈ પણ સાધન એની નજરે પડે, બધું જ ખુલ્લું હોય છે, ને જે કંઈ એકદમ હુમલે કરે ને દાખલ થાય તેના હુમલાઓને માટે ખુલ્લું હોય છે, આપણે નગરજન આ નગરની સહીસલામતી વિષે શંકા લાવશે; એ એને નબળું ને સારા રક્ષણ વિનાનું ધારશે. એ અંદર દાખલ થાય છે, ને અંદર શું થાય છે, શાસન કેવી રીતે કરાય છે, તે લોકો શું કરે છે તેની તપાસ કરે છે. તેઓ એને કહે છે કે તેની મરજી લીધા સિવાય દિવાલ પાછળ રહેનારી એક સત્તા અર્થાત એક અજ્ઞાત સત્તા તેમની પાસેથી કર લે છે, કામચલાઉ લશ્કર ઉભું કરે છે. ને તેને લડાઈમાં મોકલે છે. ગુન્હા તપાસનાર ન્યાયાધીશ, શહેરના કોટવાળ ને મતાદાર વિષે એ તેમને પૂછે છે કે ઉત્તરમાં એ સાંભળે છે કે નગરજનો તેમને પસંદ કરતા નથી. એને ખબર પડે છે કે નગરની બાબતોનો નિર્ણય નગરજનો કરતા નથી, પણ રાજાનો નીમેલે કોઈ એકાદ માણસ દૂરથી તેમના પર રાજ્ય કરે છે. વળી આગળ તેઓ એને એમ પણ
