________________
વ્યાખ્યાન પાંચમું.
સામ્રાજ્યનું પદ ધારી લીધું. આ પરિણામ આવવામાં એક બીજું કારણ અંગભૂત બન્યું હતું. લૌકિક સમાજમાં અન્યાય ને નિરંકુશિત બળ પ્રવર્તતાં હતાં ને તેથી તેમની સ્થિતિ ભયંકર હતી.
નીરાંતે બેઠા ઘણા સૈકાઓ સુધી લૌકિક સત્તાના હકો વિષે આપણે બોલતા આવ્યા છીએ. પણ જે સમયને વિષે આપણે વિચાર કરીએ છીએ તે સમયે લૌકિક સત્તાનું, એટલે માત્ર બળનું, જાણે અંકુશ વગરની મારફાડનું પ્રાબલ્ય હતું. નીતિ ને ન્યાય વિષેના ખ્રિસ્તિ સમાજના વિચારે હજી સુધી ગમે તેટલા અપૂર્ણ હતા તોએ આવી લૌકિક સત્તાના કરતાં એની સત્તા ઘણીજ ચઢીઆતી હતી, અને લૌકિકનું સ્થાન એ ભોગવે એવી મતલબની પ્રજાની પણ ઉત્કટ ઇચ્છા જોવામાં આવતી હતી. જ્યારે કોઈ પણ પિપ કે ધર્મગુઓ કોઈ રાજાના હક છીનવી લેતા, ને તેની પ્રજા વફાદારીના સેગનોમાંથી મુક્ત થાય છે એમ જાહેર કરતા, ત્યારે, આવી રીતે તે વચમાં પડતા તે વાત નિઃસંદેહ ઘણું હાનિકારક હતી, તોપણ ઘણી વાર અમુક અમુક ખાસ સંજોગોમાં ન્યાપ્ય ને લાભકારક પણ થતી હતી. સાધારણ રીતે સ્વતંત્રતા જ્યારે મનુષ્ય ભોગવી શકતો નથી ત્યારે તેને તે ફરીથી પ્રાપ્ત કરાવી આપવાનું કામ ધર્મ હાથ ધરે છે. દશમા સૈકામાં લેકે જાતે પિતાને બચાવ કરી શકે એવી સ્થિતિમાં નહોતા ને તેથી મારફાડ સામે પોતાના હકનું રક્ષણ કરી શકે તેવા નહોતા. ઈશ્વરના નામથી ધર્મ આ વખતે હારે ધાયો. ધાર્મિક સત્તાને જય થયો તેનાં ઘણાં કારણોમાંનું આ એક કારણ છે.
એક ત્રીજું કારણ છે, ને હું ધારું છું તેનું જવલ્લે વિવેચન કરવામાં આવે છે; ખ્રિસ્તિ સમાજના અધ્યક્ષોની જુદી જુદી સ્થિતિઓની વિચિત્ર સંમિશ્રિતતા, સમાજના જુદા જુદા અંગો તરીકે તેઓ જોવામાં આવે છે તે. એક તરફથી તેઓ ધાર્મિક સમાજનાજ અંગ તરીકે તદન સ્વતંત્ર પદ ભોગવતા હતા, ને બીજી તરફથી, તેઓ ફલ પદ્ધતિ પ્રમાણે લૌકિક બાબતમાં આશ્રિત પદ ધારણ કરતા હતા. વળી રાજ્યની સામાન્ય પ્રજાનાં પણ તેઓ અંગ હોવાથી તેઓ પ્રજા
