________________
આપતાં આપણે માત્ર તે ભાવનાઓનાં નામે ગણાવી શકીએ. એવી ભાવનાઓ કેટલીક વાર કુદરત ને સૃષ્ટિના પદાર્થો વિષે તે કેટલીક વાર હૃદયની ગૂઢમાં ગૂઢ બાબતો વિષે, કેટલીક વાર કાવ્યમાં તો કેટલીક વાર ભવિષ્યની અજ્ઞાત વસ્તુઓના સંબંધમાં, એમ સર્વત્ર ભટકતી, કોઈ પણ સ્થળે ઠર્યા વિના જુદી જુદી અનિશ્ચિત વસ્તુઓમાં આવિર્ભત થાય છે. માત્ર આવી બધી ભાવનાઓને જ આપણે ધર્મમાં સમાવેશ કરીએ તો મને એટલું સ્પષ્ટ જ લાગે છે કે ધર્મ શબ્દ માત્ર વ્યક્તિવિષયકજ રહેશે. એવી ભાવનાઓથી મનુષ્યમાં ક્ષણિક સાહચર્ય કે ક્ષણિક ઐક્ય થાય; પણ એ ભાવનાઓ ચંચલ ને અનિશ્ચિત હોવાથી, સ્થાયી ને બહોળા ફેલાવાવાળું ઐક્ય નહિ થાય, અને વ્યવસ્થિત ધાર્મિક સમાજની ઉત્પત્તિ પણ નહિ થાય.
પણ ક્ષતિ હું ભૂલ કરું છું કે ક્યાંતે આ ભાવનાઓ મનુષ્યના ધાર્મિક જીવનને સંપૂર્ણ આવિર્ભાવ દર્શાવતી નથી. મારા માનવા પ્રમાણે ધર્મ તે કંઈ જુદીજ વસ્તુ છે; આ બધી ભાવનાએ કરતાં વિશેષ ઘણી વસ્તુએને એમાં સમાવેશ થાય છે.
મનુષ્યના સ્વભાવમાં ને મનુષ્યના ભાવમાં કેટલાક પ્રશ્નો એવા છે કે તેનું નિરાકરણ આ દુનિયાની બાબતોથી થઈ શકતું નથી. એ પ્રશ્નો દશ્ય વસ્તુઓથી અવર વસ્તુઓ સાથે સંબંધ ધરાવે છે, અને મનુષ્યના આત્માને પીડાંરૂપ થઈ પડે છે. માણસ તેનું નિરાકરણ કરવાનો આગ્રહપૂર્વક ઉત્સુ
તા રાખે છે. આ પ્રશ્નનું નિરાકરણ, તેને અંગે ધાર્મિક પળ્યો, મતો ને બીજી એવી બાબતે જે એ પ્રશ્નોનું નિરાકરણ કરે છે અથવા કરતી હોય તેમ સંતોષ રાખે છે-આ બધી બાબતો ધર્મની અંદર સમાય છે, ને ધર્મની પ્રથમ ઉત્પત્તિ આવી બાબતોમાંથી થાય છે.
બીજી બાબતોમાંથી પણ ધર્મની ઉત્પત્તિ થાય છે. તમારામાંના જેઓએ તત્ત્વજ્ઞાનમાં પ્રૌઢ અભ્યાસ કર્યો હશે તેમને, હું ધારું છું, એટલું ખુલ્લુંજ જણાશે કે નીતિના સિદ્ધાન્તોને ધાર્મિક વિચારો સાથે કંઈ સંબંધ નથી.એ બે એકબીજાથી નિરાળી ને જુદી વસ્તુઓ છે. વળી નીતિમાં સારા ને નર
