________________
૨૨
બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય.
સદીના છેલ્લાં ત્રીસ વર્ષ દરમ્યાન શિક્ષિત વર્ગોમાં પ્રચલિત ધર્મ મત સામે બંડખેર વૃત્તિ ઘણુ ફેલાઈ એમ આપણે માની શકીએ. આ સમયે સ્વતંત્રતા વિરુદ્ધ વ્યવસ્થિત દમનનીતિ ચલાવવી અશક્ય હતી, કારણ કે ભારી લાગવગવાળા બુદ્ધિવાદીઓને એક મેટે વિભાગ એ સમયે હસ્તી ધરાવતે. વળી દેવર્નિદાને લગતા કાયદાની એક મુખ્ય ખામી એ હતી કે તેને ઉપયોગ અંગત અને પાક્ષિક કારણે માટે થઈ શકતો. આપણું જાણમાંની ઘણું ફેજદારીઓ ખરેખર આવાજ હેતુઓથી કરવામાં આવતી હતી. બીજા મુકદમાઓ ખરેખરી ધર્મધતા, ખરેખરા ધર્મઝનૂન અથવા તે રખેને નાસ્તિક વિચાર અતિશિષ્ટ અને નિરુદ્યમી વર્ગો ઉપરાંત બીજા લોકો પર પણ અસર કરે એવી ભીતિથી ઉભા કરવામાં આવ્યા હેય; બાકી ઘણુંખરાં તો અંગત કે પાક્ષિક કારણથી જ ઉભા કરવામાં આવેલા. ગ્રીક પ્રજામાં અને પાછળથી
મન પ્રજામાં એક એવો સર્વમાન્ય સિદ્ધાંત હતો કે સામાન્ય પ્રજા માટે ધર્મ હિતકારી અને આવશ્યક છે. ધર્મના સત્યમાં જે લોકોને શ્રદ્ધા ન હતી તે પણ એક રાજદ્વારી સંસ્થા તરીકેની તેની ઉપયોગિતા સ્વીકારતા અને સાધારણ રીતે તત્ત્વવેત્તાઓ લેકસમૂહમાં સંભક સત્ય ફેલાવવાને યત્ન પણ કરતા નહિ. આજના કરતાં એ સમયે, સ્થાપિત ધર્મમમાં નહિ માનનારા લકે તે મને બાહ્ય રીતે વળગી રહે એ એક રિવાજ વધુ સામાન્ય થઈ પડે. ગ્રીક રાજદ્વારી પુરૂષ અને વિચારકેના જીવનકાર્યક્રમમાં ઉચ્ચ લોક–શિક્ષ
ને સ્થાન ન હતું. એ લેકશિક્ષણને તેમના જીવનકાર્યક્રમમાં સ્થાન અપાયું હેત તો પણ તે શિક્ષણ માટેના પ્રયોગો તે યુગમાં ભાગ્યે જ વ્યવહારસિદ્ધ નિવડયા હેત એવી દલીલ કરનારને સત્યથી બહુ દૂર લેખ ન જાઈએ.
છતાં આથી ભિન્ન વિચાર ધરાવનાર એક સુવિખ્યાત એથેનીયન પાકે. આ એથેનીયન તે તત્ત્વવેત્તા સેક્રેટીસ. એ સૌથી મહાન શિક્ષણશાસ્ત્રી હતા અને ગરીબ હોવા છતાં બીજાઓની માફક પૈસા
