________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૧.
મધ્યકાલીન યુગમાં યૂરેાપની માનસિક વૃત્તિ કાંઈ વિચિત્ર જ હતી. જૂના વિચારકેાની જુલમી સત્તાએ લેાકહ્રશ્યમાં જડ ધાલી હતી. એમણે સ્થાપિત કરેલા સિદ્ધાંત યુક્તિપુરઃસર છે એવુંજ હસાવવામાં આવતું. હાય તેનું સમર્થન કરવામાં જ બુદ્ધિને નિર્ણય થતા. સ્વતંત્ર બુદ્ધિને સ્થાન હતુંજ નહિ. પણ બુદ્ધિ કાઈ પણ કાળે આપખુદ અંકુશે કે અંતરાયાને માન્ય રાખેજ નહિ. અને રાખે તે બુદ્ધિ બુદ્ધિ રહી શકે જ નહિ. અનુભવની સૃષ્ટિ એ બુદ્ધિના તાબાને મુલક છે. આથી જે પ્રદેશમાં બુદ્ધિ કમ ન મૂકી શકે તે પ્રદેશ બુદ્ધિને મજુર નથી; એ જૂના વિચારકાના પ્રમાણુરૂપ મનાતા સ્થાપિત વિચારાનાં સત્યાસત્ય ઝીણવટથી તપાસ્યા વગર તે પાતાના એક પણ હક્ક વિચારકાની સત્તાને સ્વાધીન કરે એમ નથી જ.
આમ વિચારન! સમગ્રપ્રદેશમાં પેાતાના નિરશ હકાનું બુદ્ધિ જે છેલ્લા પાટલાનું પ્રતિપાદન કરે છે તેને બુદ્ધિવાદ એવું નામ આપવામાં આવે છે; અને આજને દિને પણ એ નામને જે કાંઇ થાડેા ઘણા બટ્ટો લાગેલા છે તે પરથી બુદ્ધિ અને તેને બાધક શક્તિ વચ્ચે કેવી કડવાશભરી લડત ચાલતી તે આપણે સમજી શકીએ છીએ. બુદ્ધિવાદ શબ્દના પ્રયાગ ખાસ કરીને ધર્મવિદ્યાના (Theology ) ક્ષેત્રમાં થાય છે, કારણ કે એ ધર્મવિદ્યાના ક્ષેત્રમાંજ બુદ્ધિની સત્તાના પ્રતિપાદન સામે તીવ્ર અને હઠીલેા વિરાધ દર્શાવવામાં આવ્યેા હતા. ધર્મવિદ્યાના ક્ષેત્રમાં એક બીજે શબ્દ પણ ઘડી ઘડી વપરાય છે. એ શબ્દ તે સ્વતંત્ર વિચાર' (Free Thought ). સર્વ ખાદ્ય અધિકારની અવગણના કરી, મુદ્ધિ અને અતરના અવાજ અનુસાર વવાની પદ્ધતિને સ્વતંત્ર વિચાર કહી શકાય. અધિકાર અને બુદ્ધિ વચ્ચેની આખી લડતમાં બુદ્ધિ કરતાં અધિકારને વધારે લાભદાયી સંજોગે પ્રાપ્ત થયા હતા. બુદ્ધિસ્વાતંત્ર્ય માટે પ્રાણને પણ ખપાવી દે એવા લાકની સંખ્યા હર એક યુગમાં ઘણી જ ન્હાની હોય છે અને સંભવ છે કે આ દશા ભવિષ્યમાં લાંબા કાળ સુધી ટકે. બુદ્ધિને
