________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૬૯
એણે મુસાફરખાનાંના માલિક તરીકે ગુજાર્યાં. એનાં લખાણા–ઉ. ત.
'
બાઈબલ પરના પત્રા' (Letters on the Bible)–ની ઘણી અસર થઈ હાવી જોઇએ; નહિ તા ઈશ્વર વિદ્યાવિદ્યામાં ખાહ પ્રત્યે સખત તિરસ્કાર જાગૃત થાત નહિ.
આમ છતાં, આ સૈકામાંને જર્મનીમાંના બુદ્ધિવિકાસ ( Enlightenment) બુદ્ધિવાદના પ્રચારકામાં સીધા આવિષ્કાર ન પામતાં, સાહિત્ય અને તત્ત્વજ્ઞાનમાં પ્રાદુર્ભાવ પામ્યા. ગેટ (Goethe)-સ્પાઈનાઝાનાં લખાણાની જેના પર ઘણી પ્રૌઢ અસર થઇ હતી તે—તથા શિલર જેવા સુવિખ્યાત લેખકે ચર્ચામાં જોડાયા ન હતા, અને તેમનાં લખાણા તથા તત્કાલીન સાહિત્ય પ્રવૃત્તિની અસરથી મનુષ્યના અનુભવતી ખૂબ છૂટથી ચર્ચા થવા માંડી અને વિચારસ્વાતંત્ર્ય પરના અંકશે! અલેાપ થવા માંડયાં.
એક જર્મન વિચારકે આખી દુનિયાને ખળભળાવી એ જર્મીન તે કેન્ટ નામના ફિલસુફ્ હતા. એણે એના · ક્રિટિક એવું પ્યૂર રિઝન’ નામના પુસ્તકમાં દર્શાવી આપ્યું કે બુદ્ધિની મદદથી ઈશ્વરના અસ્તિત્વ અને આત્માના અમરત્વના સિદ્ધાંત પુરવાર કરવાને આપણે પ્રયાસ કરીએ છીએ ત્યારે આપણે ન છુટકે પરસ્પર વિરુદ્ધ વચને ઉચ્ચારવાં પડે છે, વિશ્વરચના પરથી તેના કર્તાના અસ્તિત્વ વિષેનાં અનુમાનપર તથા બધી ઇશ્વરવિદ્યા પર કેન્ટે જે ખંડનાત્મક વિવેચન કર્યું છે તે હ્યુમની ચર્ચા કરતાં વધારે પૂર્ણ છે અને કેન્ટની તથા લીકની પતિ જુદી હતી છતાં કેન્ટની ફિલસુીનું વ્યવહારું પરિણામ લાકની ફિલસુીના જેવું જ આવ્યું છે, જ્ઞાન માત્ર અનુભવગમ્ય છે. એ સૂત્ર કેન્ટની ફિલસુીમાંથી પણ નિકળતું, નીતિશાસ્ત્ર (Ethics) ના લાભમાં કેન્ટે જે દેવને આગળે ખારણેથી હાંકી કાઢયા હતા તે દેવને જ તેણે પાછલે બારણેથી છાનાછૂપા ઘુસાડવાને પાછળથી પ્રયાસ કર્યો હતા એ વાત સાચી છે, પરંતુ એને પ્રયાસ નિષ્ફળ
