________________
વિચારસ્વાતંત્રને ઇતિહાસ. ૧૬૩ રાજદ્રોહના ગુન્હાસર ૧૭૯૨ ના અંતમાં એની તપાસ ચાલી. એના ગ્રંથમાંના જે ફકરાઓને લીધે એના પર રાજદ્રોહનો આરોપ ઘડવામાં આવ્યો હતો તે ફકરાઓ નીચે મુજબ છે –
પરાપૂર્વથી ચાલી આવેલી બધી સરકારે સ્વભાવથી જાલિમ છે. કરોડો રૂપીઆને ધુમાડે કરીને હેલેંડ, હેનવર, ઝેલ અને બ્રસ્બીકથી ઈંગ્લેંડનાં કાયદા, ભાષા અને લોકકલ્યાણથી અજ્ઞાત તથા (Parish) ગ્રામના કોસ્ટેબલની પદવી માટેની પણ લાયકાત વિનાની વ્યક્તિઓને તેડાવી મંગાવવાના કૃત્ય માટે ઈગ્લેંડને એક સમે પિતાના પર હસવું આવશે. અને આ સમય બહુ દૂર નથી. જે આવાને હાથે રાજ્યની લગામ સંપી શકાય તે પછી રાજતંત્ર ચલાવવામાં કશી ધાડ મારવાની નથી અને એને લગતા એકેએક કાર્ય માટે ઈંગ્લેન્ડના દરેક ગામ અને શહેરમાંથી જોઈએ તેવી સાધનસામગ્રી મળી શકે.”
અસ્કન પેઈનને બચાવ કરનાર હતો. એણે વિચારસ્વાતંત્ર્યના બચાવમાં નીચે મુજબનું સુંદર, છટાદાર ભાષણ કર્યું હતું –
(“જુલમ વિરોધને સ્વાભાવિક ઉત્પાદક છે.) જુલમ કર્યો કે સામે માણસ સ્વાભાવિક રીતે માથું ઉંચકવાને જ; અને જુલમ કરનારમાં બુદ્ધિ-વિવેકનું શૂન્ય હોય છે એ વાત જુલમ થતાં જ સબળ રીતે સાબીત થઈ જવાની. ગૃહસ્થ ! લ્યુશીઅનની લખેલી રમુજી વાત હમારે બધાએ યાદ રાખવી ઘટે છે. એક સમય જ્યુપીટર (બહસ્પતિ) અને એક ગામડીએ પૂરી છુટછાટથી અને ગાઢ પરિચય હેાય તેવી રીતે સ્વર્ગ અને મૃત્યુલોક વિષે વાત કરતા હતા. ગામડિઓ જ્યુપીટરનાં વાક્યને ધ્યાનપૂર્વક હુંકારા અને અનુમતિથી સાંભળ્યું જ હતું અને જ્યુપીટર પિતાના વિચારોની ગામડીઆને ખાતરી કરાવવા પ્રયાસ કરતા હતા, પણ એકાદ સ્થળે ગામડીઆએ શંકા કર્યા જેવું લાગ્યું એટલે યુપીટરે એકદમ ફરીને પેલા ગામડીઆને પિતાના વજની બીક બતાવી. પેલે ગામડીઓ સાશ્ચર્ય બેલી ઉઠે-“હં, હું, યુપીટર હવે હું સમજ્યો કે હુમારું કહેવું
