________________
વિચારસ્વાતંત્ર્યને ઇતિહાસ.
૧૫૪ ફરજ પાડી અને જીનીવાની સરકારે પેરિસને પગલે ચાલી સેને જીનીવા પાછા ફરવાની બંધી કરી. બીચારે સે બનના પરગણામાં જઈ ભરાયે, પણ ત્યાંથી જતા રહેવાને તેને હુકમ કરવામાં આવ્યો. પછી તે પૃશિયાના Neurchasel (ન્યૂફશટલ) નામના પ્રદેશમાં હાસી ગયો ત્યાં તેને મહાન ક્રેડરિકે રક્ષણ આપ્યું. આ કેડરિક સસેના યુગને એક ખરેખરે સહિષ્ણુ રાજકર્તા હતે. પરંતુ સોને ત્યાંના ધર્મગુરુઓએ હેરાન હેરાન કર્યો અને તેની ફજેતી કરવા માંડી. જે ફ્રેડરિક વચ્ચે આડે ન હોત, તે એ ગુરુઓએ સેને હાંકી કા હેત. આખરે કનડગતથી વાજ આવી, સસે ૧૭૬ ૬માં ઈગ્લેંડ ગયો અને ત્યાં થેડા માસ પસાર કરી તે છેવટે ક્રન્સમાં પાછો ફર્યો,
જ્યાં તેને મરતાં સુધી સુખશાંતિમાં રહેવા દેવામાં આવ્યો. સેના ધર્મવિચારે એના નવીન બંડખોર વિચારેની સરખામણીમાં બહુ થોડા અગત્યના છે, રસોએ દુનિયા ખળભળાવી નાખી હતી તે એના સામાજીક અને રાજપ્રકરણ વિચારોને પ્રભાવે, ધાર્મિકને લીધે નહિ. જે ગ્રંથના એના સામાજીક અને રાજપ્રકરણું વિચારે સંગ્રહવામાં આવ્યા હતા તે ગ્રંથને જીનિવામાં બાળી મૂકવામાં આવ્યો હતે. સેનાં સિદ્ધાંતનું સૂક્ષ્મ પરીક્ષણ કરવામાં આવે તે કદાચ તેઓ એક ક્ષણ પણ ટકી શકે નહિ. એના સિદ્ધાંતમાં મનુષ્યને ધર્મઝનુની કરવાની અસાધારણ શકિત હોવાથી ખરાબી થતી એ ખરું, પરંતુ વિશેષાધિકારને વડી કાઢવામાં અને રાજ્યને હેતુ એકેએક પ્રજાજનનું કલ્યાણ સાધવાને છે એ વિચાર સ્થાપન કરવામાં સાધનભૂત થઈ, સેના સિદ્ધાંતે વિચારસ્વાતંત્ર્યની ગતિ વધારી.
સેને અર્ધખ્રિસ્તી અને વલ્લરને ઈસુવિધી કેવળેશ્વરવાદ રેતીમાં રચેલા બંગલા જે હતે; અને એને પાયે ખોદી કાઢનારા વિચારકો કાન્સ, ઈગ્લેંડ અને જર્મનીમાં ઉભા થયા. ૧૭૭૦માં હોલબેચનું “સિસ્ટમ ઓવ નેચર’ નામનું પુસ્તક પ્રકટ થયું. એમાં ઈશ્વરના અસ્તિત્વ અને આત્માના અમરત્વને ઈન્કાર કરવામાં આવ્યો.
