________________
૧૪૬
બુદ્ધિવાદના વિકાસ.
સર્વ પદાર્થો પરસ્પર અનુકૂળ અને સુવ્યવસ્થિત હેાય છે, એમ એનું કહેવું હતું. શેફટ્ટસ્કેરીની ફિલસુીમાં સંબંધમાં અનીશ્વરવાદીએ કદાચ એમ કહ્યું હાત કે એની (શેક) વ્યવસ્થા અનુસાર જે કાઈ આપ ખુદ પુરુષે માખીઓને કરાળીએના ભક્ષ્ય થવા સર્જી હોય તે તેવાના તંત્ર તળે રહેવા કરતાં અદૃષ્ટની કૃપા પર જીવવું હું વધારે પસંદ કરું. પરંતુ ૧૮ મી સદીના વિચારકાને વિશ્વ (રહસ્ય) ની આ બાજૂ ખાસ સક્ષેાલક લાગ્યું ન હતું. આમ સ્વાભાવિક રીતે શેકટ્ટસ્ફેરીથી ઉપયુ કત વિગતમાં દુર્લક્ષ થઈ જાય છે. પરંતુ બીજી આજૂએ જૂના કરારમાં આપેલા ઈશ્વર પરિચયથી શેક્દ્રસ્થેરીને ક્રોધ જાગૃત થયા હતા. (Scripture) શાસ્ત્ર પર સીધેા હુમલા કરવાનું પડતું મૂકી શેટ્ટસ્મેરી વક્રાકિત અને (allusion) ઉદાહરણ દ્વારા તેજ કાર્ય સાધે છે. જો ઇશ્વર હાય જ તેા રેવાવાહના રૂપમાં તેને સ્વીકારનારના કરતાં અનીશ્વરવાદી ઉપર મ્હને એછી અપ્રીતિ થાય.’ આ શબ્દો સાથે ગ્લુટાર્કના સ્વસંબંધમાં ઉચ્ચારાયલા શબ્દો સરખાવવા જેવા છે. “ પ્લુટાકના નામને કાઇ એક અસ્થિર, વિકારી, ચીઢિયા અને ઝેરીલેા આદમી હતા એવું કહેવાય તેના કરતાં તેા પ્લુટાર્ક હતા જ નહિ એમ કહેવાય એ હું પસંદ ક” શેકટસ્મેરીએ અહિક હેતુઓ ઉપર આધાર રાખતી નીતિસ્થાપના રચી એ એની અગત્ય દર્શાવે છે અને એમાં ઉંડુ તત્ત્વદર્શન ન હોવા છતાં ૧૮ મી સદીના ફ્રેન્ચ અને જર્મન ચિંતા પર શેક--- એરીની અસર અસાધારણ હતી.
ધર્મગુરુ મિડલટન કેટલીક બાબતામાં કદાચ સર્વથી સમ અને પંડિત કેવળેશ્વરવાદી હતા. એ ચર્ચના સભ્ય હતા અને ખ્રિસ્તીધર્મની ઉપયેાગિતાના કારણસર તે તેને ટેકા આપતા. તે કહેતા કે ધમ કેવળ પાખંડ હાય તાપણ તેને નાશ કરવા અયાગ્ય ગણાશે; કારણ તે સ્મૃતિસંમત અને પરંપરાગત છે. કાઈ પણ પ્રકારના પરપરાગત ધર્મ આવશ્યક છે અને બુદ્દિદ્વારા ખ્રિસ્તીધમ ને ઉંધા વાળ
