________________
મરાઠા કાલ
[ 36
બાલાપુરની લડાઈમાં (૧૭૨૦) દિલ્હીના સરદાર આલમઅલીખાન માર્યાં ગયા, પણ મરાઠા લશ્કરે પોતાની લડાયક શક્તિનેા પરચો દેખાડી આપ્યા હતા. તેમાં પણ દમાજી ગાયકવાડનું પરાક્રમ અને વીરતા પ્રશ ંસનીય રહ્યાં. સેનાપતિ દાભાડેએ રાજા શાહુ પાસે દમાજીની શક્તિનાં વખાણ કરી સારી જગ્યા માટે એની ભલામણુ કરતાં રાજા શાહુએ ખુશ થઈને દમાજીને ‘ સમશેર બહાદુર ’ને ખિતાબ આપ્યા અને સેનાપતિ દાભાડેથી બીજી કક્ષાનું સ્થાન આપ્યું. બાલાપુરની લડાઈ જેવી રીતે મરાઠા ઇતિહાસમાં પરિવર્તનકારી ગણવામાં આવે છે તેવી રીતે ગાયકવાડ કુટુંબના ઉલ્લેખને આર ંભ પ્રથમ વારજ થતા હોવાથી તેનુ મહત્ત્વ ગાયકવાડ વંશના ઇતિહાસમાં ઘણુ છે.
૪૮ ]
પિલાજીરાવ (૧૭૨૧-૧૭૩૨)
બાલાપુરની લડાઈ પછી દમાજી ગાયકવાકવાડનું અવસાન થયુ (૧૭૨૦). દમાજી પછી એને દત્તક પુત્ર અને ભત્રીજો પિલાજી એના સ્થાને આવ્યા.
ગાયકવાડ કુટુંબના મૂળ પુરુષ ન દાજીરાવ હતા. કુટુંબનું મૂળ ગામ ભારે (હવેલી તાલુકા, પૂણે જિલ્લા) હતું. કુટુંબને મુખ્ય વ્યવસાય ખેતી હતા. વખત જતાં ૧૭૨૮ માં પિલાજીના સમયમાં ગાયકવાડે। દાવડીના વંશપર પરાગત ‘ પાટિલ ’ બન્યા.૪ ગાયકવાડ અટક કેવી રીતે પડી તે સંબંધમાં એક અનુશ્રુતિ છે.' ન દાજીરાવ જે પિલાઇના પ્ર-પતિામહ હતા, તે માવળ પ્રદેશમાં ભાર કિલ્લાના એક અધિકારી હતા. એક દિવસ કિલ્લાના દરવાજા પાસેથી એક મુસલમાન ખાટકી ગાયાનુ ટાળુ લઈને પસાર થતા હતા. નંદાજીના મનમાં આ દૃશ્ય જોઈ દયાવૃત્તિ અને ધમ ભાવના જાગી ઊઠતાં, ગાયાને કિલ્લાના ખાજુમાં આવેલા નાના દરવાજામાં દાખલ કરી દીધી અને તેમનું રક્ષણ કર્યું . આથી નંદાજી ગાયકવાડ (મરાઠીમાં જ્યા==દરવાજો) અટક અપનાવી. નદાજીને પુત્ર કેરાજી અને કેરાજીને દમાજી તથા ખીજા ત્રણ પુત્ર હતા, દમાજીને ખેતીના ધંધા પસંદ ન હોવાથી એ ખંડેરાવ દાભાડે પાસે જઈ એની ફાજમાં દાખલ થઈ ગયા. દમાજી અપુત્ર હાવાથી એણે પોતાના ભત્રીજા પિલાજીને દત્તક લીધા હતા. દમાજી પછી પિલાજી તેને અનુગામી બન્યા.
સેનાપતિ દાભાડેએ પિલ્લાજીને શરૂઆતમાં ખાનદેશમાં નવાપુર ખાતે પેાતાના પ્રતિનિધિ તરીકે પચાસ સવારીની ટુકડીના નાયક તરીકે નીમ્યા. નવાપુર પાતાના અધિકાર હેઠળ આવે છે એવી રજુઆત કંચાજી કદમ ખાંડેએ રાજા શાહુ સમક્ષ કરતાં પિલાજતે ત્યાંથી ખસી જવું પડયું. એ પછી
