________________
૨૨ ]
મરાઠા કાલ
[પ્ર.
કરી. આખરે પેશવા અને નિઝામ વચ્ચે સંધિ થઈ (૧૭૨૮). નિઝામે રાજા શાહુને “છત્રપતિ તરીકે સ્વીકાર્યો ને છ સૂબાઓની ચોથ તથા સરદેશમુખી કબૂલી. ૧૭૨૮માં શિવાએ માળવા અને બુંદેલખંડ ઉપર સંપૂર્ણ જીત મેળવી. ૧૭૩૧ માં પેશવાએ ગુજરાત ઉપર ચડાઈ કરીને ગુજરાતના સૂબેદાર મહારાજા અભયસિંહ સાથે સંધિ કરી. ૧૭૩૭માં પહેલી વાર બાજીરાવે જમના નદી ઓળંગી અને ઉત્તર હિંદ ઉપરની ચડાઈની વિશાળ યોજના ઘડી ને એ દિલ્હી સુધી પહોંચી ગયો. એણે ભોપાળ પાસે નિઝામને ઘેરી સંધિ કરવા ફરજ પાડી. એ પછી પિતાનું ધ્યાન કોંકણ તરફ કેંદ્રિત કર્યું. પેશવાના ભાઈ ચિમનાજીએ ૧૭૩૭ માં થાણું તાબે કર્યું ને સાલસેટ-વસાઈ મેળવ્યું. ખંભાતમાં રહેલા અંગ્રેજોએ ૧૭૩૯ માં મરાઠાઓ સાથે સંધિ કરો તે મુજબ દખણમાં વેપાર કરવાની એમને છૂટ આપવામાં આવી. નિઝામના નાયબ નાસિર જગને ૧૭૪૦માં પેશવાએ સંધિ કરવાની ફરજ પાડી. બાજીરાવની આ છેલી છત હતી. પછી ઉત્તર હિંદુસ્તાનની દિશામાં કૂચ કરતાં ૧૭૪૦ માં પેશવા બાજીરાવનું અચાનક અવસાન થયું. પેશવા બાલાજી બાજીરાવ (ઈ. સ. ૧૭૪૦ થી ૧૭૬૧)
બાજીરાવને છ પુત્ર બાલાજી બાજીરાવ ફક્ત ૧૮ વર્ષની ઉંમરે પેશવા પદે નિમાય. એની ૨૧ વર્ષની ઉજજવળ કારકિર્દી દરમ્યાન મુઘલ સામ્રાજ્યને સૂર્ય અસ્ત પામે ને ભારતમાં મરાઠા રાજ્યનો વિસ્તાર થયે. એની કારકિર્દી બે ભાગમાં વહેચાઈ જાય છે : (૧) ઈ. સ. ૧૭૪૦ થી ૧૭૪૯ સુધી નવ વર્ષનો તબક્કો છત્રપતિ શાહને રાજ્યકાલ અને (૨) ઈ. સ. ૧૭૪૯ થી ૧૭૬૧ સુધીને ૧૨ વર્ષને છત્રપતિ રાજારામને કાલ.
૧૭૪૧ માં મુઘલ બાદશાહે માળવા પર મરાઠાઓના હક માન્ય કર્યો. રઘુછ ભેંસલેએ કર્ણાટક ઉપર વિજય મેળવ્યો. ૧૭૪૩ માં પેશવાએ બંગાળ તરફ કૂચ કરી અને નાગપુરના રઘુછ ભોંસલે સાથે પ્રદેશની વહેંચણી કરી, બુંદેલખંડ અને રાજસ્થાનમાં મરાઠા સત્તાને દઢ કરી. કર્ણાટકમાં નિઝામે જીતી લીધેલે મુલક પાછું મેળવ્યું. ૧૭૪૯ માં મૃત્યુને આરે પહોંચેલા છત્રપતિ શાહુએ, અમુક બાબતે સિવાય, પેશવાને રાજ્યમાં સંપૂર્ણ સત્તા આપતું વસિયતનામું કર્યું. હવે પેશવા સર્વ સત્તાધીશ બન્યો. શિવાની ઇચ્છા કોલ્હાપુરના રાજા શંભુજીને છત્રપતિ બનાવી સતારા-કેલ્હાપુરનાં રાજ્યનું એકીકરણ કરવાની હતી, પણ શાહુએ તારાબાઈના પૌત્ર રામરાજાને પોતાને ઉત્તરાધિકારી
