________________
૧૨ મું 1 ચિત્ર સંગીત અને નૃત્ય
| ૩૯૫ ભવાઈ'ની વ્યુત્પત્તિ શોધવા પ્રયાસ કર્યો છે, જે ભાષાશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ સાવ કાલ્પનિક પાયા વિનાને તક છે. કેટલાક વિદ્વાનો ઉત્તરપ્રદેશમાં કૃષ્ણકથા રજૂ કરનાર બહુવૈયા સાથે ભવૈયાને સંબંધ જોડવા પ્રયાસ કરે છે, જે ઘણે અવાસ્તવિક છે.
કાચા કે પાકા નાટયગૃહની પરવા કર્યા વિના હાજર રહેલા પ્રેક્ષકો સાથે સીધો સંબંધ જોડીને ગામના ચોકમાં કે માતાના ચાચરમાં રમાતું સંગીત અને અભિનયમર્યું ગેય પ્રેક્ષણક તે “ભવાઈ” છે.
ભવાઈના વેશોની રચના મધ્યકાલના કવિ અસાઈત ઠાકરે કરી હોવાની પરંપરાગત માન્યતા છે; જો કે ભવાઈના ઉલ્લેખ અસાઇત કરતાં પ્રાચીન છે. અસાઈતનો સમય લગભગ ઈ. સ. ૧૩૨૦ થી ઈ. સ. ૧૩૯૦ ને માનવામાં આવે છે. અસાઈતના જીવનની ઐતિહાસિક વિગતો પ્રાપ્ત નથી. એમણે વિ. સં. ૧૪ર૭ માં રચેલું હંસાઉલિ કાવ્ય આપણી પાસે મેજૂદ છે. ભવાઈ કરનારા ભવૈયા ભવાઈની શરૂઆતમાં અસાઈતને અંજલિ આપતાં ગાય છે .
ઠાકર શાખે યજુર્વેદી ઔદીચ્ય સિદ્ધપુર-નગર-નિવાસ, બ્રાહ્મણ ભારદ્વાજ ગોત્રના અસાઈત ભૂમાં પ્રખ્યાત, ઊંઝા ગામે પટેલ હેમાળાની પુત્રી ગંગા ગુણવંત, શિયળ રક્ષવા શાહ–સભામાં ભેળા જમીને રાખ્યો રંગ, જમતાં એ ઠાકરથી ઊપજી નાયક-તરગાળાની જ્ઞાત, ત્રણસો સાઠ ભવાઈ–વેશે રચી આરાધી અંબામાત.
અસાઈત ઠાકરે ભવાઈના ત્રણ સાઠ વેશ રચીને અંબામાની આરાધના કરી હોવાની પરંપરાગત માન્યતા છે. ભવાઈના ૩૬૦ વેશોમાંથી આજે માત્ર સાઠ કે પાંસઠ જેટલા વેશ જ પ્રાપ્ય છે. આ વેશોના સામાન્ય રીતે ધાર્મિક એતિહાસિક તથા સામાજિક એવા પ્રકાર પાડી શકાય, તે કેટલાક વેશ બહુ જ ઓછા ગદ્ય(સંવાદો)વાળી, માત્ર નૃત્યપ્રધાન અથવા અંગકસરતના તેમજ જાદુ સમતેલન-શક્તિ તથા હસ્તકૌશલની બીજી કરામત દેખાડી અદ્ભુત રસ જગાડતા ખેલ દેખાડે છે. ૨૮ ભવાઈના વેશમાં ગુજરાતી સમાજની દેશીવિદેશી બધી કોમોને સમાવેશ થાય છે. મુસ્લિમ પાત્રોવાળા વેશમાં મિયાં જણ, છેલબટાઉ, પઠાણ-બામણી, મિયાંબીબી, લાલજી-મણિયાર વગેરે મુખ્ય છે. રાજપૂત પાત્રાવાળા વેશમાં રાજા દેગમ, વીકે રિસોદિયા, ટેંડા રાજપૂત, રામદેવ, જ શમા ઓડણ વગેરે વેશોને ગણાવી શકાય. વિવિધ કોમોની. ખાસિયતે દર્શાવનાર વેશમાં વણઝરાનો વેશ, કંસારાને વેશ, ભોઈ–પુરબિયાના
