________________
૨૮૬ ]
મરાઠા કાલ
[પ્ર.
ચાણોદ કરનાળીમાં તથા સૌરાષ્ટ્રમાં સામગાન કરનારા જે બ્રાહ્મણ આજે છે તે ઉપરથી કહી શકાય કે તેઓની સામગાનની જે કૌટુંબિક પરંપરા છે તેનું મૂળ વેદકાલ જેટલું પ્રાચીન હોઈ શકે ! હમણાં સુધી સૌરાષ્ટ્રમાં પડધરીમાં શાસ્ત્રી રેવાશંકર હયાત હતા, જેઓ સામાન વૈદિક પરંપરા પ્રમાણે કરી શકતા. સામગાનના નિષ્ણાત તરીકે તેમની ખ્યાતિ ભારતભરમાં પ્રસરેલી હતી.
પૌરાણિક સમયમાં દ્વારકામાં યાદોના નિવાસસ્થાનમાં “છાલિક” સંગીત ગવાતું હોવાનો ઉલ્લેખ હરિવંશ પુરાણમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે. મહાભારતના વનપર્વમાં કૃષ્ણ કહે છે કે સાત્વના હુમલાને સાવધાનીથી સામને કરવા માટે વૃષ્ણિ અંધક વગેરે સુરાપાન કરવાનું છોડી દઈ હોશિયાર થઈને રહ્યા અને નટનર્તકગાયક આનર્તોને બહાર મોકલી દીધા. એ ઉપરથી યાદોથી ભિન્ન એવા મૂળ દેશવાસીઓ આનર્તે તે ટો નકે કે ગાયક તરીકે જાણીતા હેવાનું સંભવે છે.
ઈતિહાસકાલમાં આવીએ છીએ ત્યારે ગુજરાતનો દસ્તાવેજી ઈતિહાસ મૌર્યકાલથી શરૂ થાય છે. મૌર્યકાલમાં ગુજરાતમાં કેવું સંગીત પ્રચારમાં હશે એના પુરાવા આપણી પાસે નથી. ક્ષત્રપાલમાં આવીએ છીએ ત્યારે રાજા મહાક્ષત્રપ રુદ્રદામાના ગિરનારના શિલાલેખમાં એને ગાંધર્વવિદ્યા એટલે સંગીતવિદ્યામાં નિષ્ણાત તરીકે ઓળખાવ્યો છે. મૈત્રકકાલીન ગુજરાતમાં દાહોદની નજીક આવેલ બાઘગુફાનાં ચિત્રના એક દશ્યમાં નર્તકની આસપાસ સાત વાદક સ્ત્રીઓ ઊભેલી જોવા મળે છે. આ સાત સ્ત્રીઓ પૈકી એકના હાથમાં મૃદંગ, બીજી ત્રણના હાથમાં તાલ માટેના દાંડિયા અને બાકીની ત્રણ સ્ત્રીઓના હાથમાં મંજીરાં છે. સોલંકીકાલમાં ગુજરાતમાં સંગીત નૃત્ય અને નાટ્યકલાની ભારે પ્રતિષ્ઠા થઈ હતી. આ સમયમાં જે નાટક મંદિરોમાં ભજવાતાં હતાં તેમાં સંગીતને છૂટથી ઉપયોગ કરવામાં આવતું હતું. સંગીત ઉપર આ સમયના રાજવીઓએ અને એમના આશ્રિત કવિઓએ સ્વતંત્ર ગ્રંથ રચ્યા છે. સોલંકીવંશના રાજવી અજયપાલ અને સેમરાજદેવે “સંગીતરનાવલી” નામનો ગ્રંથ લખ્યો હતો. આ સમયમાં રાજશેખરના શિષ્ય સુધાકલશે “સંગીતપનિષદ” નામને સંગીતવિદ્યાને ગ્રંથ રચ્યો હતો, જે આજે ઉપલબ્ધ નથી, પરંતુ એમણે ઈસવીસન ૧૩૫૦ માં આ ગ્રંથ ઉપરથી “સંગીતપનિષત્કાર” નામને જે બીજો ગ્રંથ લખ્યો તે ઉપલબ્ધ છે. આ ગ્રંથની પ્રશસ્તિમાં સુધાકલશ પિતાના પૂર્વસૂરિ નરચંદ્રને “સચ્છાઅસંગીતભૂત' તરીકે ઓળખાવે છે. આ ઉપરથી કહી શકાય કે ગુજરાતના નરચંદ્ર ગ૭માં સંગીતની પરંપરા હતી.
