________________
૧ લું ]
સાધન-સામગ્રી
[ ૧૭
સંવતનું આપી એ પછી શક સંવતનું પણ આપવામાં આવે છે. ક્યારેક વર્ષ અને માસની વચ્ચે અયન અને ઋતુની વિગત પણ અપાતી. આ પ્રકારનાં ખતપત્ર સારા અક્ષરે લખાયેલાં હોય છે, જ્યારે ફક્ત ગુજરાતીમાં લખેલાં ખતપત્રમાં સુલેખનકલાનો અભાવ વરતાય છે. ગુજરાતી ખતપત્રોમાં મિતિ કેટલીક વાર શરૂઆતમાં ને કેટલીક વાર છેવટમાં આપતા ને એમાં વર્ષ માત્ર વિક્રમ સંવતનું જણાવતા. ફારસી ખતપત્રમાં રાજ્યકર્તાની મહેરની છાપ લગાવી હોય છે ને એમાં એના અમલના આરંભનું વર્ષ આપ્યું હોય છે. ઉપરાંત ખતપત્રની અંદર મિલકતની આપ-લેની મિતિ હિજરી સન, મહિનો અને રાજમાં જણાવી હોય છે.
આ કાલ દરમ્યાન ગુજરાતમાં દિલ્હીના પાતશાહની લગીરે ય હકૂમત રહી નહોતી, છતાં સંસ્કૃત-ગુજરાતી ખતપત્રમાં હમેશાં એ પાતશાહના અમલને નિર્દેશ કરવામાં આવતે; જેમકે વિ. સં. ૧૮૧૯( ઈ. સ. ૧૭૬૩)થી ૧૮૫૩ ( ઈ. સ. ૧૭૯૭)નાં ખતપત્રોમાં પાતશાહ શાહઆલમગીરને અર્થાત શાહ આલમ ૨ જા(ઈ. સ. ૧૭૫૮–૧૮૦૬). કક્યારેક “આલમગીર”ને બદલે
અલીર” શબ્દ પ્રયોજાયો છે. આ નામ સં. ૧૮૬૨(ઈ. સ. ૧૮૦૫) ના ખતપત્રમાં છે એ બરાબર છે, પરંતુ સં. ૧૮૬૫( ઈ. સ. ૧૮ ૦૯) અને સં. ૧૮૬૯ (ઈ. સ. ૧૮૧૩)નાં ખતપત્રોમાં પણ છે, એ દિલ્હીના પાતશાહના નામ અંગેની અદ્યતન જાણકારીના અભાવને લીધે હશે ? હિ. ૧૨૩૩ (ઈ. સ. ૧૮૧૭-૧૮)ના ફારસી ખતપત્રમાં અકબરશાહી રૂપિયાનો ઉલ્લેખ છે તેમાં અકબરશાહ ૨ જ ને રાજ્યઅમલ ( ઈ. સ. ૧૮૦૬-૩૭) અભિપ્રેત છે.
આ ખતપત્રમાંનાં ઘણું અમદાવાદને લગતાં છે, આથી એમાં પુણેના પેશવા અને/અથવા એના હાકેમ તરીકે ભદ્રમાં રહી વહીવટ કરતા શહેરસૂબાનો તેમજ વડોદરાના ગાયકવાડ રાજા અને/અથવા એના તરફથી (ગાયકવાડની) હવેલીમાં રહી વહીવટ કરનાર સ્થાનિક અધિકારીને નિર્દેશ કરવામાં આવતું. શિવા તરીકે માધવરાવ, રાઘોબા, સવાઈ માધવરાવ (માધવરાવ નારાયણ) અને સવાઈ બાજીરાવ (બાજીરાવ ૨ જા)નો નિર્દેશ આવે છે, જ્યારે ગાયકવાડ રાજાઓમાં દભાઇ (રજા), ગોવિંદરાવ, ફતેસિંહ, માનાજી, આનાબા (આનંદરાવ) વગેરેનો ઉલ્લેખ થયો છે, ક્યારેક આમાં નામ અને સમયને મેળ વિચારણીય લાગે છે.૮૮ પેશવાના પ્રતિનિધિઓમાં આપાજી ગણેશ, યંબક નારાયણ, અમૃત- * રાવ આપાછ, ભવાની શિવરામ, કાસીપથ બાબા, આબાસાહેબ કૃષ્ણરાવ,
ઇ–9– ૨
