________________
પ્રસ્તાવના
ઉત્તરોત્તર કાલખંડને લગતા નવ ગ્રંથોમાં જાયેલી “ગુજરાતને રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસ”ની ગ્રંથમાલાને આ ૭ મો ગ્રંથ છે, જે ઈ. સ. ૧૭૫૮ થી ૧૮૧૮ ના મરાઠા કાલને લગત છે.
ગુજરાતના ઇતિહાસના સર્વ કાલખંડેમાં આ સહુથી ટૂંકે કાલખંડ છે. છત્રપતિ શિવાજીએ મુઘલ કાલ દરમ્યાન ૧૬૬૪ માં સુરત શહેર પર પહેલી ચડાઈ કરી, ૧૭૧૬ માં મરાઠા સરદાર ખંડેરાવ દભાડેએ દક્ષિણ ગુજરાતમાં સત્તા જમાવવા માંડી, પિલાજીરાવ ગાયકવાડે ૧૭૧૯ માં સોનગઢમાં પિતાનું મુખ્ય મથક સ્થાપ્યું, મરાઠા સૈન્ય ૧૭૩૩ માં અમદાવાદ પર ચડાઈ કરી, -દમાજીરાવ ગાયકવાડે ૧૭૩૪ માં વડોદરામાં રાજધાની સ્થાપી, ૧૭૩૭ થી ૧૭૫૩ સુધી ગાયકવાડોએ મુઘલ સૂબેદારોના અડધા હિસ્સેદાર તરીકે અમદાવાદમાં શાસન કર્યું, ૧૭પ૩ માં ત્યાં પેશવા અને ગાયકવાડનું સંયુક્ત શાસન સ્થપાયું, પરંતુ ૧૭૫૬ માં ખંભાતના મેમાન ખાન ૨ જાએ એ જીતી લીધું, ૧૭૫૮માં પેશવા અને ગાયકવાડે એ પાછું જીતી લીધું ને ત્યારથી ત્યાં મરાઠા સત્તાને અમલ દઢ થયો. ગુજરાતમાં બીજાં અનેક સ્થળોએ તેઓની સત્તા પ્રસરતી ગઈ ને અન્યત્ર તેઓ પેશકશ ઉઘરાવવા મુલકગીરીઓ કરતા. ૧૭૯૯ માં પેશવાએ ગુજરાતમાંના પિતાના બધા હક્ક પાંચ વર્ષના ઈજારાથી ગાયકવાડને આપી દીધા. એ ઈજારો બીજાં દસ વર્ષ માટે લંબા. ૧૮૧૪માં પેશવાએ ઈજારા ફરી લંબાવવા આનાકાની કરી. આ સંઘર્ષને ૧૮૧૭ માં અંત આવ્યો. પેશવાએ આખરે અમદાવાદનો કાયમી ઈજાર ગાયકવાડને આપી દીધો, ૧૮૧૮ માં અંગ્રેજો અને ગાયકવાડે વચ્ચે મુલકોની અદલાબદલી થતાં ગાયકવાડે અમદાવાદ શહેર તથા દસક્રોઈ તાલુકા અને બીજા કેટલાક પ્રદેશ અંગ્રેજ કંપની સત્તાને સોંપી દીધા ને ડભાઈ કડી ઓખામંડળ પેટલાદ સિદ્ધપુર વગેરે ગાયકવાડને મળ્યાં. આમ ગુજરાતના પાટનગર અમદાવાદમાં ભરાઠા સત્તા સાતત્યપૂર્વક ૧૭૫૮ થી ૧૮૧૮ સુધી અર્થ ફક્ત ૬૦ વર્ષ રહી. આ અનુસાર ગુજરાતના ઈતિહાસમાં એ કાલખંડને “મરાઠા કાલ” ગણવામાં આવ્યો છે.
