________________
મરાઠા કાલ
[પ્ર.
એ માટે આ ગધેડે ગાળ અને ખૂર ખેડવામાં આવે છે. જે કોઈ આવું ( વિશ્વાસઘાતનું) કૃત્ય કરે તેને ખૂંટાવાળી ગાળ લાગે એવો એનો સૂચિતાર્થ થતો ૧૧૩ ગુજરાતમાં અનેક સ્થળે આ સમયના આવા અનેક ખૂટા મળી આવે છે. હિંદુ-જૈન ધાતુ-શિપ
સુરતના ત્રિપુરાસુંદરી માતાના મંદિરમાં આવેલી મહિષાસુરમર્દિનીની સોળ ભુજાવાળી ધાતુ પ્રતિમા (આકૃતિ ૩૮) કલાની દૃષ્ટિએ આ સમયને એક ઉત્તમ કૃતિ છે. દેવીએ સોળે હાથમાં વિભિન્ન શસ્ત્રાસ્ત્ર તથા મહિમુંડ ધારણ કરેલાં છે. એની કમર પર મરાઠી ઢબે સાડીને કછોટે મારે છે, જ્યારે એના કાનમાં નીચેના ભાગમાં કર્ણફૂલ તથા ઉપરના ભાગમાં પહેરેલાં પેચવાળાં લેળિયાં, કલાત્મક રીતે ગૂંથેલે એટલે વગેરે પર ગુજરાતની તળપદી લેકકલાની અસર વરતાય છે. આમ મહિષમર્દિનીની આ પ્રતિમાના ઘડતરમાં ગુજરાતીદક્ષિણી શૈલીને સમય થયેલ છે.
વડોદરા મ્યુઝિયમની ઈન્ડિયન આર્ટ ગેલેરીમાં સચવાયેલી ગુજરાતી ધાતુ , કલાની કેટલીક ઉત્તમ કલાકૃતિઓ નીચે પ્રમાણે છે :
(1) ગૌરી( પાવતી)નું એક લઘુમંદિર પિત્તળની ધાતુનું બનેલું છે. એની ઊંચી પીઠિકા પર કલાત્મક શિખરયુક્ત ગર્ભગૃહ ગોઠવવામાં આવ્યું છે. એની આગળના ભાગમાં એક લઘુમંડપ આવેલું છે. મંદિરની આ આબેહૂબ પ્રતિકૃતિ સને ૧૭૬૬ માં પાટણમાં બનેલી છે (જુઓ આકૃતિ ૩૯).
(૨) જૈન ચતુર્ભુજ પક્ષી-પદ્માવતીના ધાતુ(પિત્તળ)શિલ્પમાં દેવીના મસ્તક પર ત્રણ ફણાવાળા નાગનું છત્ર છે(આકૃતિ ૪૦). એના પર સાત ફણાવાળા નાગના છત્રથી યુક્ત શ્રી પાર્શ્વનાથજીની મનહર પ્રતિમા ગોઠવલી છે. લલિતાસનમાં બિરાજેલ દેવીએ હાથમાં પાશ અંકુશ વરદમુદ્રા અને કમળ ધારણ કરેલાં છે. એની બાજુમાં સિંહનું શિલ્પ પણ ગોઠવેલું છે. દેવીના ચહેરાને આકાર અને અલંકારો પર તેમજ સિંહની મુખાકૃતિની રચનામાં સ્થાનિક અસર જોઈ શકાય છે. મરાઠા કાલની આ એક ઉત્તમ ધાતુ પ્રતિમા છે. | (૩) પાંચ સર્પફણાવાળા મુકુટને ધારણ કરેલી દીલક્ષ્મીની પિત્તળની એક ઘાટીલી પ્રતિમાએ બે હાથમાં મોટી દીવી ધારણ કરી છે. એની મેરી ચપટી મુખાકૃતિ, અમીચી અણિયાળી આંખે, કપાળમાં શિવના ત્રીજા નેત્ર જે સુશેભિત ચાંદલે વગેરે આકર્ષક છે(જુઓ આકૃતિ ૪૧). કાનનાં લેળિયાં, ગળાને
