________________
૧૧ સુ]
સ્થાપત્ય અને શિલ્પ
[ ૩}}
પાંતી અને જમણી જંધા પર બાલ ગણેશ બેઠેલા જોવા મળે છે (જુઓ આકૃતિ ૩૨).
ઉમા-મહેશની એક સુંદર પ્રતિમા ચાણાદ-કરનાળના કુબેરેશ્વર મહાદેવના મંદિરમાં આવેલ છે. શિવનું વ્યાઘ્રય, ગળામાં ધારણ કરેલ સર્પ, જટા વગેરેને તથા પા ́તીનાં વસ્ત્રોને રંગકામથી સુશેભિત કરવામાં આવ્યાં છે. પાતીને દક્ષિણી ઢબની સાડી પહેરાવેલી છે, જે નોંધપાત્ર છે.
પાટણ-તાલુકાના ભૂતિયાવાસણા ગામના દૂધનાથ મહાદેવના મુખ્ય દરવાજા પર એ પરિચારક સાથેનું વિષ્ણુનું શિલ્પ (આકૃતિ ૩૩) કંડારવામાં આવ્યું છે. વિષ્ણુને મુકુટ, એમનાં આયુધા, પરિચારકોની પાધડી, ધોતી અલંકારા વગેરે ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે. સમગ્ર શિલ્પ કલાત્મક કાતરણીયુક્ત હેાવા છતાં શરીરનાં મ ંગાનુ પ્રમાણમાપ બરાબર જળવાયેલુ નથી.
પાળિયાદ( તા. ધંધુકા )ના શિવ-મંદિરના દ્વાર પરનું શિલ્પ આ સમયનાં શામાં એક ઉત્તમ નમૂનારૂપ છે. મરાઠી સૈનિક ઢબની પાઘડી, ભરાવદાર મૂછ, ભાલે ત્રિપુ, મોટાં કુંડળ, હાથમાં છડી, શરીર પરતું અંગરખું. ઊભા રહેવાની છટા વગેરે કાઈ મરાઠી મેદાની યાદ આપી જાય છે. વસ્ત્રાલંકાર તથા છત્રી પર તેમજ ગવાક્ષની આસપાસ પણ કોતરણી કરવામાં આવી છે. આ મંદિરમાં કુબેરની એક છૂટી મૂતિ છે. ચતુર્ભુજ કુબેરના ઉપલા છે હાથમાં નાણાકાળી અને નીચલા બે હાથમાં અનુક્રમે માળા અને કુંભ છે. એમના કપાળ પરતું વૈષ્ણવી તિલક અને એમનુ છૂટી પાટલીનું ધાતિયુ વિલક્ષણૢ છે (જુએ આકૃતિ ૩૪).
ધંધુકા પાસે આવેલ પ્રસિદ્ધ ભીમનાથ મહાદેવના મંદિરના પ્રવેશદ્વાર પર પણ આ જ પ્રકારે પ્રતીહારનું ઉત્તમ શિલ્પ આવેલું છે. એના હાથનાં કડાં, પગના તેાડા, કાનનાં ઠળિયાં વગેરે પર સ્થાનિક લેાકેાના પહેરવેશની અસર સ્પષ્ટ વરતાય છે.
કચ્છના મહાન રાજવી મહારાવ લખપતજી સને ૧૭૭૧ માં મૃત્યુ પામ્યા. એમની પાછળ એમની ૧પ પ્રેયસીએ પણ સતી થઈ તેની સ્મૃતિમાં રાવશ્રી રાયધણજીએ એક વિશાળ છત્રી બંધાવી, જે “ લખપતજીની છતેડી ’’ નામે જાણીતી છે. એમાંનાં દશાવતાર અને સરસ્વતી, ગોપીવસ્રહરણ અને કાલિયદમન, ખાખી ખાવા તથા ફિરંગી વગેરેનાં શિલ્પ જોવાલાયક છે. તેડીના મુખ્ય ઘૂમટ નીચે મધ્ય ભાગમાં ધાડા પર સ્વાર લખપતજીને પાળિયા અને
