________________
૧૦ મું ]
ધર્મ-સંપ્રદાય
[ ૩૧૯
એક મોટું કારણ મળ્યું હતું. અંગ્રેજ લેખકે એ સ્વામિનારાયણને મહાન હિંદુ સુધારક (a great Hindu reformer) તરીકે ઓળખાવ્યા છે. હલકી ગણાતી જાતિઓને સંસ્કૃત કરવાની સ્વામિનારાયણની પદ્ધતિ વિશિષ્ટ પ્રકારની હતી. એમને સુધારો નીચી ગણાતી જાતિઓને ઊંચે ચડાવી એમાં ઉચ્ચ સંસ્કારો પાડવાનો હતો. મઘ માંસ અને કેફી વસ્તુઓને ત્યાગ, રોજ સ્નાન અને પૂજા કર્યા વિના જમવું નહિ, ગાળ્યા વિનાનાં દૂધ કે પાણી પીવાં નહિ, એ સ્વામિનારાયણ સંસ્કાર હતા.૮
જે સમયે ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્રમાં અંધકાર છાઈ રહ્યો હતો તે વખતે પિતાના પ્રતાપથી અનેક હદયોને પ્રકાશ પમાડનાર, અનેકનાં ચિત્તનું આકર્ષણ કરી એમને “ગુરુવચને ચૂરેચૂરા” થઈ જાય તેવા સ્વવશ કરી મૂકનાર, કાઠીકેળી જેવા અનેકની ચૌયવૃત્તિઓને ચોરી લેનાર, લુપ્ત થયેલા બ્રહ્મચર્યાશ્રમને પુનઃ સ્થાપનાર, નિરંકુશ અને સ્વછંદી બનેલા બ્રહ્મચર્યાશ્રમને ઉજજવલ કરનાર, પતિત થયેલા ગુરુઓ અને આચાર્યો માટે સંયમનો આદશ બેસાડનાર, સ્ત્રીઓને સમાજ તથા સંપ્રદાયમાં ચક્કસ સ્થાન આપી એમની ઉન્નતિ કરનાર, અને હિંદુને હિંદુ ધર્મમાં શામિલ કરનાર, શોને આચારશુદ્ધિ શીખવનાર, સાહિત્ય સંગીત તથા કળાના પિષક, અહિંસામય યજ્ઞના પ્રવર્તક, ક્ષમાધર્મના ઉપદેશક, શૌચ અને સદાચારના સંસ્થાપક, શુદ્ધ ભક્તિમાગ અને શુદ્ધ જ્ઞાનમાર્ગના ચાલક, ભાગવત ધર્મના શિક્ષક તથા વ્યાસસિદ્ધાંતના બોધક એવા સહજાનંદ સ્વામી હતા.” | સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયમાં અનેક સમર્થ ભક્તકવિઓ થઈ ગયા છે અને એમણે એનો સંદેશ મધુર વાણીમાં વહાવી કપ્રિય બનાવ્યો છે. એ કવિઓમાં મુક્તાનંદ (ઈ.સ. ૧૭૬૪–૧૮૩૦), બ્રહ્માનંદ (ઈ. સ. ૧૭૭૨૧૮૨૨), પ્રેમાનંદ પ્રેમસખી (ઈ. સ. ૧૭૮૪–૧૮૫૫), નિષ્કુળાનંદ (ઈ.સ. ૧૭૬૬–૧૮૪૮), દેવાનંદ (ઈ. સ. ૧૮ ૦૩-૧૮૫૪), ભૂમાનંદ ( ઈ. સ. ૧૭૯૬૧૮૬૮), મંજુકેશાનંદ (અવસાન ઈ. સ. ૧૮૬૩) વગેરે મુખ્ય છે. ૧° સ્પષ્ટ છે કે એમાંના ઘણાક સહજાનંદ સ્વામી કરતાં વયમાં મોટા હતા, પણ સહજાનંદજીના ગુણવિશેષોએ એમને આકર્ષ્યા હતા.
કવિ દયારામ (ઈ. સ. ૧૭૭૭–૧૮૫૩) આ સમયમાં થઈ ગયા છે કે એમનું જીવન ઠેઠ અર્વાચીન કાલના અરુણોદય સુધી લંબાયું હતું. મહાન ગુજરાતી કવિ હોવા સાથે સાંપ્રદાયિક દૃષ્ટિએ તેઓ પુષ્ટિમાર્ગના ચુસ્ત અનુયાયી હતા. એમનું જીવન-કવન સૂચવે છે કે મુઘલ કાલમાં ગુજરાતમાં દઢમૂલ થયેલ
